Bohemizmy czy latynizmy? Jak potwierdzać lub wykluczać pośrednictwo przy zapożyczeniach
DOI:
https://doi.org/10.31261/FL.2024.12.2.11Słowa kluczowe:
etymologia, zapożyczenia, kontakt językowy, staropolszczyzna, łacinaAbstrakt
Artykuł jest poświęcony wywodzącym się z łaciny zapożyczeniom staropolskim, wchodzącym w skład staropolskiej terminologii chrześcijańskiej. W dotychczasowej literaturze przyjmowano powszechnie, że zdecydowana większość tych pożyczek trafiła do staropolszczyzny przez medium czeskie. W ostatnich latach w badaniach historycznych nasiliła się tendencja do kwestionowania czeskiego pochodzenia chrześcijaństwa na ziemiach polskich. W artykule przedstawiam możliwe argumenty potwierdzające lub wykluczające możliwość czeskiego pośrednictwa w zapożyczaniu staropolskiej terminologii religijnej. Wśród omawianych typów argumentacji znalazły się: fonetyczna, morfologiczna, semantyczna, ortograficzna, chronologiczna oraz pozajęzykowa. Każdy sposób argumentacji został opisany, opatrzony przykładami z materiału staropolskiego i oceniony pod względem przydatności (np. argumentację fonetyczną uważam za przeważnie bardziej przekonującą i użyteczną niż ortograficzną). W części zawierającej wnioski wyjaśniam, z czego wynikają trudności w badaniach nad czeskim pośrednictwem w zapożyczeniach staropolskich (relatynizacja, podobieństwo staropolszczyzny i staroczeszczyzny) i podaję przykłady pożyczek, w których pośrednictwa nie da się ani wykluczyć, ani potwierdzić z użyciem któregokolwiek z wymienionych w artykule argumentów.
Bibliografia
Słowniki
Cange, S. du, benedyktyni ze zgromadzenia Saint-Maur, Carpenterii, P., Henschel, L., Favre. L. et al. (1883–1887). Glossarium mediae et infimae latinitatis. Niort. http://ducange.enc.sorbonne.fr/
Elektronický slovník staré češtiny (b.d.). Pobrano 21 marca 2024 z: http://vokabular.ujc.cas.cz
Gebauer, J. (1900–1913/1970). Slovník staročeský (t. 1–2). Praha. https://vokabular.ujc.cas.cz
Köbler, G. (2014). Althochdeutsches Wörterbuch. http://www.koeblergerhard.de/ahdwbhin.html
Lewis, Ch. T., Short, Ch. (1879). A Latin dictionary. Oxford. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059
Lexer, M. (1872–1878). Mittelhochdeutsches Handwörterbuch. Leipzig. https://www.woerterbuchnetz.de/Lexer
Liddell, H. G., Scott, R. (1843). A Greek–English lexicon. Oxford. http://stephanus.tlg.uci.edu/lsj/#eid=1
Niermeyer, J. F. (1976). Mediae latinitatis lexicon minus. E. J. Brill.
SEBań – Bańkowski, A. (2000). Etymologiczny słownik języka polskiego (t. 1–2). Wydawnictwo Literackie.
SGKP – B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski (red.). (1880–1902). Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Nakładem F. Sulimierskiego i W. Walewskiego.
SŁP – Elektroniczny słownik łaciny średniowiecznej w Polsce. (b.d.). Pobrano 12 lutego 2024 z: https://elexicon.scriptores.pl
Sophocles, E. A. (1900). Greek lexicon of the Roman and Byzantine periods. C. Scribner’s sons.
SPXVI – M. R. Mayenowa, F. Pepłowski (red.). (1966–2012). Słownik polszczyzny XVI wieku (t. 1–4 – red. komitet redakcyjny, t. 5–17 – red. M. R. Mayenowa, t. 18–34 – red. F. Pepłowski, t 35–36, red. K. Mrowcewicz, P. Potoniec). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
SStp – S. Urbańczyk (red.). (1953–2002). Słownik staropolski (t. 1–11). Zakład Narodowy im. Ossolińskich
STB – Staročeská textová banka 1.1.22.1 (b.d.). Pobrano 2 kwietnia 2024 z: https://korpus.vokabular.ujc.cas.cz/first_form
Literatura
Basaj, M., Siatkowski, J. (2006). Bohemizmy w języku polskim. Słownik. Wydział Polonistyki. Uniwersytet Warszawski
Brückner, A. (1915). Wpływy języków obcych na język polski. W: J. Łoś (red.), Język polski i jego historia z uwzględnieniem innych języków na ziemiach polskich (s. 100–153). Akademia Umiejętności.
Brückner, A. (1957). Dzieje kultury polskiej (t. 1: Od czasów prehistorycznych do r. 1506). „Książka i Wiedza” (I wyd.: Kraków 1930).
German, J. (2022). Czy (i jak) warto jeszcze badać staropolskie latynizmy i grecyzmy? „LingVaria”, 17(1/33), 307–317.
Haugen, E. (1950). The analysis of linguistic borrowing. „Language”, 26(2), 210–231.
Jasińska, K., Piwowarczyk, D. (2018). On the relatinization of the Latin term ‘magister’. „Classica Cracoviensia”, 21, 95–106.
Karpluk, M. (2001). Słownik staropolskiej terminologii chrześcijańskiej. Wydawnictwo Naukowe DWN.
Klemensiewicz, Z. (1961). Historia języka polskiego (t. 1). PWN.
Klich, E. (1927). Polska terminologia chrześcijańska. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Nehring, W. (2017). Wpływ języka i literatury staroczeskiej na język i literaturę staropolską. Wydawnictwo Pro.
Reczek, J. (1968). Bohemizmy leksykalne w języku polskim do końca XV wieku. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
Reczek, J. (1974). „Zjawisko relatynizacji niektórych zapożyczeń polskich”. Język Polski 54, 363-367.
Rospond, S. (1957): Dawność mazurzenia w świetle grafiki staropolskiej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
Rozariusze z polskimi glosami. Internetowa baza danych (b.d.). Pobrano 18 lutego 2024 z: https://rozariusze.ijp.pan.pl
Sikorski, D. (2012). Początki Kościoła w Polsce. Wybrane problemy. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
