Jak współcześnie badać frazeologię w tekstach dawnych? Możliwości wykorzystania narzędzi cyfrowych w pracy historyka języka
DOI:
https://doi.org/10.31261/FL.2024.12.2.08Słowa kluczowe:
frazeologia, teksty dawne, analiza pragmalingwistyczna, analiza socjolingwistyczna, narzędzia cyfroweAbstrakt
Celem prezentowanych badań jest przekroczenie ograniczeń związanych z systemową analizą frazeologii w tekstach dawnych dzięki wykorzystaniu wybranych narzędzi cyfrowych: Korpusu dawnych polskich tekstów dramatycznych (1772–1939) oraz analizatora emocji tekstu Wydźwięk. Prezentowana analiza stanowi próbę odpowiedzi na postawione w tytule artykułu pytanie. Zgromadzony materiał jest badany na dwóch poziomach: pragmalingwistycznym (w kontekście funkcji językowych wyróżnionych przez Michaela Hallidaya i wydźwięku emocjonalnego wypowiedzi) oraz socjolingwistycznym (z wykorzystaniem wybranych czynników socjologicznych zawartych w korpusie, które mogą korelować z wyborem frazeologii w określonym kontekście). Wyniki przedstawiono w osobnej sekcji, zestawiając je z aktualnym stanem badań (analizą systemową) oraz poczuciem językowym badacza. Perspektywy wykorzystania narzędzi cyfrowych w badaniach nad frazeologią w tekstach dawnych sformułowano w zakończeniu.
Bibliografia
Słowniki
NKPP – Krzyżanowski, J. (red.). (1969–1978). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich (t. 1–4). Państwowy Instytut Wydawniczy.
SFJP – Skorupka, S. (1967–1968). Słownik frazeologiczny języka polskiego (t. 1–2). Wiedza Powszechna.
SJPDor – Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego. Wiedza Powszechna. https://doroszewski.pwn.pl/
SL – Linde, S. B. (1807–1814). Słownik języka polskiego (t. 1–6). Drukarnia Zakładu Ossolińskich.
SWil – Zdanowicz, A., Bohusz Szyszko, M., Filipowicz, J., Tomaszewicz, W., Czepieliński, F., Korotyński, W., Trentowski, B. (red.). (1861). Słownik języka polskiego. Wydane nakładem i staraniem Maurycego Orgelbranda.
WSF PWN – Kłosińska, A., Sobol, E., Stankiewicz, A. (red.). (2010). Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami. Wydawnictwo Naukowe PWN.
WSFJP – Müldner-Nieckowski, P. (2004). Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego. Świat Książki.
Literatura
Awdiejew, A. (2004). Gramatyka interakcji werbalnej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bartmiński, J., Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2009). Tekstologia. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bernjak, E. (2013). Etnonimi v slovenski in madžarski frazeologii. Studia Slavica Savariensia, 1–2, 100–110. https://doi.org/10.17668/SSS.2013.1-2.100
Blagoeva, D., Sosnowski, W. (2022). Lakunarność we frazeologii na przykładzie języka bułgarskiego i polskiego. Językoznawstwo, 2(17), 49–56. https://doi.org/10.25312/2391-5137.17/2022_04wsdb
CED – Kytö, M., Walker, T. (2006). Guide to A Corpus of English Dialogues, 1560–1760. Uppsala Universitet.
Chlebda, W. (1993). Frazematyka. W: J. Bartmiński (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX w. (t. 2: Współczesny język polski, s. 327–334). Wiedza o Kulturze.
Csulich, G. (2022). (Im)politeness and power in the Early Modern English courtroom (1560 to 1639) [rozprawa doktorska. Birmingham City University]. https://www.open-access.bcu.ac.uk/13441/
Ekman, P. (1992). An argument for basic emotions. Cognition and Emotion, 6(3–4), 169–200.
Fomienkowa, M. (2009). Językowy obraz świata Polaka przez pryzmat frazeologii z komponentem etnonimicznym [manuskrypt]. https://web.archive.org/web/20180502034241/http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/89915/1/Marina%20Fomienkowa%20Jezykovy%20obraz%20sviata%20polaka%20przez%20pryzmat%20frazeologii%20z%20komponentem%20etnonimicnym.pdf
Góźdź-Roszkowski, S. (2018). Analiza języka wartościowania w dyskursie sądowym z perspektywy językoznawstwa korpusowego: Możliwości i ograniczenia. W: P. Stalmaszczyk (red.), Metodologie językoznawstwa. Od diachronii do panchronii (s. 83–102). Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Greszczuk, B. (1988). Konstrukcje porównawcze i ich rozwój w języku polskim. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
Grund, P. J., Walker, T. (2021). Speech representation in the history of English. Introduction. W: P. J. Grund, T. Walker (red.), Speech representation in the history of English. Topics and approaches (s. 1–28). Oxford University Press.
Gruszczyński, W. (2020). Korpusy językowe narzędziem pracy historyka języka. W: K. Kłosińska, A. Hącia, P. Zbróg (red.), Polszczyzna w dobie cyfryzacji (s. 255–265). Polska Akademia Nauk.
Gruszczyński, W., Adamiec, D., Bronikowska, R., Kieraś, W., Modrzejewski, E., Wieczorek, A., Woliński, M. (2022). The electronic corpus of 17th- and 18th-century Polish texts. Language Resources and Evaluation, 56, 309–332. https://doi.org/10.1007/s10579-021-09549-1
Halliday, M. A. K., (2002). On grammar. Continuum.
Herman, W. (2004). Frazem – próba definicji. Poradnik Językowy, 7, 20–29.
Ignatowicz-Skowrońska, J. (2020). Założenia słownika etymologicznego polskich frazeologizmów. Język Polski, 100(4), 118–124.
Janowska, A. Pastuchowa, M. (1995). Niebezpieczna kompetencja. Poradnik Językowy, 8, 11–20.
Janz A., Kocoń J., Piasecki M., Zaśko-Zielińska, M. (2017). plWordNet as a basis for large emotive lexicons of Polish. Referat wygłoszony w ramach LTC’17 8th Language & Technology Conference. Poznań.
Jawór, A. (2009). Zmiany znaczeniowe związków frazeologicznych. LingVaria, 1(7), 91–99.
Kocoń, J., Miłkowski, P., Kanclerz, K. (2021). MultiEmo. Multilingual, multilevel, multidomain sentiment analysis corpus of consumer reviews. http://hdl.handle.net/11321/798.
Kosek, I., Zawilska, K. (2012). Osobliwości leksykalne w składzie związków frazeologicznych (na wybranych przykładach). Język Polski, 92(4), 260–268.
Lewicki, A. M. (1974). Aparat pojęciowy frazeologii. W: L. Ludorowski (red.), Z badań nad literaturą i językiem (s. 135–151). PWN.
Łaziński, M., Górski, R. L., Woźniak, M. (2023). Korpus XIX w. Uniwersytetu Warszawskiego i IJP PAN. LingVaria, 35(1), 125–134. https://doi.org/10.12797/LV.18.2023.35.09
Miłkowski, P. (9–10 grudnia 2022). Narzędzia analizy wydźwięku emocjonalnego [referat]. XII warsztaty CLARIN-PL w praktyce badawczej, Katowice, Polska.
Mitrenga, B., Pastuch, M., Wąsińska, K. (2021). Możliwości i ograniczenia historycznych badań pragmalingwistycznych. W: M. Mączyński, E. Horyń, E. Zmuda (red.), W kręgu dawnej polszczyzny, 7 (s. 163–181). Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie.
Modzelewska, M., Węglarska, K. (2020). Emocje w Sieci. Analiza internetowych dyskusji związanych z rocznicą odzyskania niepodległości. W: K. Kłosińska, A. Hącia, P. Zbróg (red.), Polszczyzna w dobie cyfryzacji (s. 47–57). Wydawnictwo Naukowe PWN.
Mrózek, R. (1994). Frazemy z etnonimami i chrononimami w świetle kulturowej teorii języka. Opera Slavica, 4(4), 35–40.
Opaliński, K., Potoniec, P., Eder, M., Kieraś, W., Woliński, M., Górski, R., Derwojedowa, M., Gruszczyński, W., Król, M. (2019). Narodowy Korpus Diachroniczny Polszczyzny. Projekt. Język Polski, 99(1), 92–101.
Pacuła, J. (2012). Polskie i rosyjskie egzoetnonimy i przezwiska Żyda w kontekście stereotypu językowego. Linguarum Silva, 1, 135–148.
Pastuch, M., Duda, B., Lisczyk, K., Mitrenga, B., Przyklenk, J., Sujkowska-Sobisz, K. (2018). Digital humanities in Poland from the perspective of the historical linguist of the Polish language. Achievements, needs, demands. Digital Scholarship in the Humanities, 33 (4), 857–873. https://doi.org/10.1093/llc/fqy008
Pastuch, M., Mitrenga, B., Wąsińska, K. (2023). From adverb to intensifier. Corpus-based research in diachronic linguistics on the example of the Polish words okrutnie (‘cruelly’), strasznie (‘terribly’) and szalenie (‘madly’). Journal of Historical Pragmatics, 23(6), 285–326. https://doi.org/10.1075/jhp.19009.pas
Pastuch, M., Mitrenga, B., Wąsińska, K. (2024a). Anotacja socjolingwistyczna w Korpusie dawnych polskich tekstów dramatycznych (1772–1939). LingVaria, 19, 1(37), 151–170. https://doi.org/10.12797/LV.19.2024.37.10
Pastuch, M., Mitrenga, B., Wąsińska, K. (2024b). Przerywnik leksykalny w historycznojęzykowych badaniach socjopragmatycznych (na materiale Korpusu dawnych polskich tekstów dramatycznych (1772–1939)). Język Polski, 104(1), 93–110. https://doi.org/10.31286/JP.00488
Piechnik, A. (2009). Wizerunek kobiety i mężczyzny w językowym obrazie świata ludności wiejskiej (na przykładzie gminy Zakliczyn nad Dunajcem). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Piela, A. (2018). Słownik frazeologizmów z archaizmami. Pamiątki przeszłości. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Piela, A. (2023). Nazwy miejscowe Kresów Wschodnich w zapomnianej polskiej frazeologii. Język Polski, 103(3), s. 101–113. https://doi.org/10.31286/JP.00222
Piotrowski, T. (2020). Słowniki polskie: Słownik frazeologiczny Stanisława Skorupki. W: W. Mokijenko, J. Tarsa, Język i pamięć. Księga jubileuszowa dedykowana Panu Profesorowi Wojciechowi Chlebdzie z okazji 70. urodzin (s. 509–519). Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Plutchik, R. (1980). Emotion. A psychoevolutionary synthesis. Harper and Row.
Pławski, M. (2006). O tłumaczeniu jako czynności uwarunkowanej kulturowo na przykładzie frazeologizmów zawierających etnonimy. Rocznik Przekładoznawczy, 2, 181–190. https://doi.org/10.12775/RP.2006.014
Przymuszała, L. (2018). O potrzebie badań nad frazeologią historyczną. W: M. Pastuch, M. Siuciak (red.), Historia języka w XXI wieku. Stan i perspektywy. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 299–311.
Puda-Blokesz, M. (2021). Mitologizmy frazeologiczne w najnowszych ujęciach lingwistycznych. W: E. Horyń, E. Młynarczyk, P. Żmigrodzki (red.), Język polski – między tradycją a współczesnością. Księga jubileuszowa z okazji stulecia Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego (s. 150–161). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.
Puzynina, J. (1992). Język wartości. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ryś, A. (2023). Jak frazeologizmy funkcjonują w różnych wariantach i kontekstach? Funkcjonalna analiza materiału historycznojęzykowego na podstawie jednostki jak Boga kocham. LingVaria, 18(2), 323–337.
Schreibman, S., Siemens R., Unsworth J. (2004). The digital humanities and humanities computing. An introduction. W: S. Schreibman, R. Siemens, J. Unsworth (red.), A companion to digital humanities. Blackwell Publishing. https://companions.digitalhumanities.org/DH/?chapter=content/9781405103213_intro.html
Smitterberg, E. (2023). Using very large corpora to teach modern English (1500–1945). Nordic Journal of English Studies, 93–112.
Smykała, M. (2020). Style perswazji w Europie na przykładzie komentarzy w prasie codziennej. W: H. E. H. Lenk, H. W. Giessen (red.), Persuasionsstile in Europa. Strategien und Mittel des Überzeugens in Zeitungskommentaren aus kontrastiver Sicht (s. 377–386). Frank & Timme.
Ścibek-Trypus, J. (2017). Konstrukcje porównawcze – przegląd ujęć typologicznych. W: U. Sokólska (red.), Socjolekt, idiolekt, idiostyl. Historia i współczesność (s. 387–409). Prymat.
Umińska-Tytoń, E. (1992). Polszczyzna potoczna XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Walker, T., Kytö, M. (2022). Survival or death: mine/my and thine/thy variation in Early Modern English medical writing. W: T. Hiltunen, I. Taavitsainen (red.), Corpus pragmatic studies on the history of medical studies (s. 105–126). John Benjamins Publishing Company.
Wang, Y. (2019) A corpus-based study of composite predicates in Early Modern English dialogues. Journal of Historical Pragmatics, 1, 20–50.
Węgrzynek, K. (2007). Związki frazeologiczne w Wielkim słowniku języka polskiego. W: P. Żmigrodzki, R. Przybylska (red.), Nowe studia leksykograficzne (t. 1, s. 87–100). Lexis.
Wierzbicka, A. (1992a). Are emotions universal or culture specific? W: A. Wierzbicka, Semantics, culture and cognition. Universal human concepts in culture-specific configurations (s. 119–138). Oxford University Press.
Wierzbicka, A. (1992b). Are there basic human emotions? [manuskrypt].
Wierzbicka, A. (1992c). Defining emotion concepts. Cognitive Science, 16, 539–581.
Wierzbicka, A. (1992d). Describing the indescribable. W: A. Wierzbicka, Semantics, culture and cognition. Universal human concepts in culture-specific configurations (s. 139–179). Oxford University Press.
Wronicz, J. (2010). Mały słownik gwar polskich. Lexis
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
