Podział tematyczny słownictwa utrwalonego w podstawach motywacyjnych XVII-wiecznych nazwisk odapelatywnych (na przykładzie Daleszyc na Kielecczyźnie)
DOI:
https://doi.org/10.31261/FL.2024.12.2.05Słowa kluczowe:
nazwiska, pole znaczeniowe, apelatywy antroponimiczneAbstrakt
Przedmiot badań stanowią XVII-wieczne nazwiska utworzone od wyrazów pospolitych, odnotowane w księgach metrykalnych (aktach urodzeń) z parafii Daleszyce. Nie były one dotychczas przedmiotem oglądu onomastycznego. Celem badań jest wskazanie sfer, pól i podpól semantycznych, do których należą apelatywy stanowiące podstawę motywacyjną badanych nazwisk, oraz analiza frekwencyjna zgromadzonych jednostek antroponimicznych, co pozwala na charakterystykę językowego obrazu świata wyłaniającego się z badanego systemu antroponimicznego. W artykule stosuję metodę opisu jednostek językowych charakterystyczną dla badania pól semantycznych. Korzystam z klasyfikacji tematycznej słownictwa stosowanej w WSJP. Wyniki badań wskazują, że apelatywy tworzące badane nazwiska reprezentują niemal wszystkie aspekty życia człowieka, z dominującą rolą nazw zwierząt, roślin oraz wykonywanych przez człowieka zawodów. Analiza antroponimów pozwala także na odtworzenie schematów myślowych i wartości kulturowych XVII-wiecznych mieszkańców parafii Daleszyce, ukazując ich sposób postrzegania świata oraz indywidualne i emocjonalne podejście do nominowanych osób.
Bibliografia
Źródła
KDej – Dejna, K. (1974–1985). Słownictwo ludowe z terenów województw kieleckiego i łódzkiego. Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, 2—21.
KR – Rymut, K. (1999–2001). Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny (t. 1–2). Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
KsU-I – [Księga] Urodzonych z 1603 po 1617 i małżeństwa 1602–1644, ADK, nr 1/171.
KsU-II – [Księga] Urodzonych 1658 po 1681, ADK, nr 2/166.
KsU-III – [Księga] Urodzonych Od 1682 do 1689, ADK, nr 3/169.
KsU-IV – [Księga] Urodzony[ch] 1690 po 1717 r., ADK, nr 4/168.
NwP – Nazwiska w Polsce (b.d.). Instytut Języka Polskiego PAN. Pobrano 20 marca 2023 z: https://nazwiska.ijp.pan.pl/
SCyg – Cygan, S. (2010). Charakterystyka gwar Kielecczyzny. W: H. Karaś (red.), Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe. http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa–serwisu&l2=&l3=&l4=kieleckie–gwara–regionu–mwr
SEB – Brückner, A. (1957). Słownik etymologiczny języka polskiego. Krakowska Spółka Wydawnicza.
SGPK – Karłowicz, J. (1900–1911). Słownik gwar polskich (t. 1–6). Akademia Umiejętności.
SL – Linde, S. B. (1951). Słownik języka polskiego (t. 1–6). Drukarnia Księży Pijarów.
Sstp – Urbańczyk, S. (red.). (1953–1991). Słownik staropolski. Instytut Języka Polskiego PAN.
SW – (słownik warszawski) Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1900–1927). Słownik języka polskiego (t. 1–8). E. Lubowski i S-ka.
SXVI – Bąk, S., Pepłowski, F., Mayenowa, M. R. (red.). (1966–). Słownik polszczyzny XVI wieku.
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN.
SXVII – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku (b.d.). Instytut Języka Polskiego PAN. Pobrano 15 marca 2023 z: https://sxvii.pl/
WSJP – Żmigrodzki, P. (red.). (2007–). Wielki słownik języka polskiego PAN. Instytut Języka Polskiego PAN. https://wsjp.pl/
Literatura
Abramowicz, Z. (2006). Kulturowy aspekt onimizacji. W: Z. Abramowicz, E. Bogdanowicz (red.), Onimizacja i apelatywizacja (s. 23–29). Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Cieślikowa, A. (2006). Onimizacja, apelatywizacja a derywacja. W: Z. Abramowicz, E. Bogdanowi (red.), Onimizacja i apelatywizacja (s. 47–56). Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Cieślikowa, A. (1994). O motywacji w onomastyce. Polonica, 16, 193–199.
Cieślikowa, A. (1996). Metody w onomastycznych badaniach różnych kategorii nazw własnych. Onomastica, 41, 5–19.
Cieślikowa, A. (1990). Staropolskie odapelatywne nazwy osobowe. Ossolineum.
Citko, L. (2008). Apelatywy antroponimiczne w nazwiskach podlaskich XV–XVII wieku na tle słownictwa gwarowego. Prace Slawistyczne, 7, 189–194.
Gliwa, R. (2012). Funkcje metafor w tworzeniu polskich nazwisk. Bulgaria Research Papers, 50(1), part C: Languages and Literature, 258–269.
Górny, H. (2003). Badania apelatywów antroponimicznych metodą pól semantycznych. W: M. Biolik (red.), Metodologia badań onomastycznych (s. 231–239). Towarzystwo Naukowe: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
Kempf, Z. (1985). Wyrazy „gorsze” dotyczące zwierząt. Język Polski, 65, 125–144.
Kowalik-Kaleta, Z. (2007). Historia nazwisk polskich na tle społecznym i obyczajowym (XII–XV wiek) (t. 1). Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Kopertowska, D. (1980). Kieleckie antroponimy XVI i XVII wieku. Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
Kopertowska, D. (1988). Nazwiska osobowe mieszkańców podkieleckich wsi (1565–1694). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kresa, M. (2011). Onomastyczne (hipo)tezy – czyli o problemie wielomotywacyjności nazwisk w badaniach antroponimicznych. Poradnik Językowy, 7, 72–89.
Lech, D. (2003). Nazwiska odapelatywne a kultura regionu. W: M. Biolik (red.), Metodologia badań onomastycznych (s. 217–230). Towarzystwo Naukowe: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
Łobodzińska, R. (2006). Wybrane apelatywy antroponimiczne w nazwiskach śląskich w XVI, i XVIII w. W: Z. Abramowicz, Z. Bogdanowicz (red.), Onimizacja i apelatywizacja (s. 135–141). Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Łojek, A. (2019). Antroponimia Kielecczyzny I połowy XIX w. (na przykładzie nazwisk mieszkańców parafii Daleszyce odnotowanych w księgach metrykalnych z lat 1826–1830). Księgarnia Akademicka.
Łuc, I. (2016). Konotacje wartościujące w odapelatywnych nazwiskach mieszkańców Śląska Cieszyńskiego (XIX wiek). Białostockie Archiwum Językowe, 16, 191–211.
Magda-Czekaj, M. (2007). Historyczne przezwiska dwuczłonowe w XVI–XVIII w. W: A. Cieślikowa, B. Czopek-Kopciuch, K. Skowronek (red.), Nowe nazwy własne, nowe tendencje badawcze (s. 225–240). Wydawnictwo PANDIT.
Matusiak-Kempa, I. (2019). Nomen omen. Studium antroponimiczno-aksjologiczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Matusiak-Kempa, I. (2021). Wartości materialne a kreacje antroponimiczne. Prace Językoznawcze, 23 (2), 199–216.
Mosiołek-Kłosińska, K. (1997). Antropocentryzm leksyki „zwierzęcej”. W: R. Grzegorczykowa, Z. Zaron (red.), Semantyczna struktura słownictwa i wypowiedzi (s. 71–77). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Rutkiewicz-Hanczewska, M. (2013). Genologia onimiczna. Nazwa własna w płaszczyźnie motywacyjno-komunikatywnej. Wydawnictwo Poznańskie.
Rymut, R. (1987). Apelatywa antroponimiczne i ich miejsce w etymologii słowiańskiej. W: F. Sławski, A. Chruścicka, B. Marczak (red.), Slawistyczne studia językoznawcze (s. 317–323). Zakład Narodowy im. Ossolińskic
Tokarski, R. (1984). Struktura pola znaczeniowego. Studium Językoznawcze. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Tokarski, R. (2013). Światy za słowami. Wykłady z semantyki leksykalnej. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Walkowiak, J. (2017). Contemporary Polish surnames motivated by appellatives related to religion. W: O. Felecan (red.). Numele și numirea. Actele Conferinței Internaționale de Onomastică. Ediția a IV-a: Sacred and profane in onomastics. Secțiunea Sacred and profane in anthroponymy (s. 483–493). Editura Mega, Editura Argonaut.
Zierhoffer, K., Zierhofferowa, Z. (2013). Polskie nazwiska od nazw ptaków. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, 20(2), 221–228.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
