O biegunie – językoznawczo (rozważania w kontekście tytułu powieści Olgi Tokarczuk Bieguni)

Autor

DOI:

https://doi.org/10.31261/PS_P.2020.25.06

Słowa kluczowe:

biegun, lexicalization, delexicalization, -un affix, masculine personal nouns

Abstrakt

The paper contains a historical linguistic analysis of the noun biegun. It was prompted by the inflectional form of the plural nominative bieguni, the title of one of Olga Tokarczuk’s novels, a form unusual from the point of view of the contemporary Polish grammatical system. Tokarczuk used the form ending in -i, typical of masculine personal nouns, while the word biegun is commonly known to be used nowadays only in meanings that do not refer to people. This is why the paper attempts to gain insight into the semantics of the lexeme biegun in the history of the Polish language. The research carried out made it possible to determine that the examined unit used to function in many personal meanings in the past, meanings that would eventually become obsolete with the gradual lexicalization of the word biegun and in relation the appearance of its derivational synonyms in the Polish language. Tokarczuk thus revived some of the old meanings of the word biegun referring to people, and at the same time brought out new, metaphorical meanings embedded in it in potentia – thus delexicalizing the examined unit.

Biogram autora

Marcin Maciołek - Instytut Językoznawstwa, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska.

Jego zainteresowania naukowe to: rozwój zasobu leksykalnego polszczyzny współczesnej i historycznej, wpływ techniki na ewolucję języka (zwłaszcza oddziaływanie rzeczywistości elektronicznej na język polski i zachowania komunikacyjne Polaków), historia i gramatyka historyczna języka polskiego, glottodydaktyka polonistyczna (przede wszystkim nauczanie wymowy polskiej cudzoziemców). Jest autorem książek: Obrazki do kształtowania percepcji słuchowej oraz wymowy cudzoziemców uczących się języka polskiego (2018), U źródeł słów (2017), Na tropie form i znaczeń słów (2015), Kształtowanie się nazw owadów w języku polskim. Procesy nominacyjne a językowy obraz świata(2013), Głoski polskie. Przewodnik fonetyczny dla cudzoziemców i nauczycieli uczących języka polskiego jako obcego (2012, wyd. drugie uzupełnione – 2014, wyd. trzecie roz- szerzone – 2018) oraz kilkakrotnie wznawianego kompendium Tęczowa gramatyka języka polskiego w tabelach (2009, 2010, 2012, 2016), a także współredaktorem tomów:Ruch w języku – język w ruchu (2012), Granice w języku – język w granicach (2014), Społeczność w języku – język w społeczności (2019).

Bibliografia

Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa.

Boryś W., 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.

Brückner A., 1985, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.

Doroszewski W., red., 1958–1969, Słownik języka polskiego PAN (SJPD), t. 1–11, Warszawa. Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku (ESJP XVII-XVIII), https://sxvii.pl/ [dostęp: 28.01.2020].

Erzepki B., 1908, Przyczynki do średniowiecznego słownictwa polskiego, cz. 1, Glosy polskie wpisane do łacińsko-niemieckiego słownika (Vocabularius Ex quo) drukowanego w roku 1490, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. XXXIV, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/107676/edition/118792/content [dostęp: 1.02.2020].

Grzegorczykowa R., Laskowski R., Wróbel H., red., 1984, Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, Warszawa.

Jadacka H., 2006, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa.Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., red., 1900–1927, Słownik języka polskiego (SW), t. 1–8, Warszawa.

Kędelska E., Kwilecka I., Łuczak A., oprac., 1999, Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy. Wersja polsko-łacińska, t. 1, Warszawa.

Kiszka B., 2013, Słowna wędrówka z biegunem, ceklownikiem i wagusem... – w poszukiwaniu zaginionych synonimów leksemu włóczęga, w: Mitręga B., red., „Linguarum Silva”, t. 2, Słowo – znaczenie – relacja w języku i tekście, Katowice.

Kleszczowa K., red., 1996, Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych, Katowice.

Knapiusz G., 1643, Thesaurus polono-latino-graecus (SKn), Kraków, https://books.google.pl/booksid=1AQAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false [dostęp: 2.02.2020].

Kochanowski J., 1835, Phaenomena, w: Dzieła Jana Kochanowskiego. Wydanie nowe Jana Nep. Bo- browicza, t. 3, Lipsk.

Kuligowska K., 2018, Narzędzie w polskiej i rosyjskiej przestrzeni kognitywnej, Poznań.

Łoś J., 1912, Mammotrekt z r. 1471, „Materyały i Prace Komisyi Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. V.

Małecki A., oprac., 1871, Biblia królowej Zofii żony Jagiełły z kodeksu szaroszpatackiego nakładem księcia Jerzego Henryka Lubomirskiego wydana przez Antoniego Małeckiego, Lwów, https://archive.org/details/bibliakrlowjzof00magoog/page/n9/mode/2up [dostęp: 2.02.2020].

Mańczak W., 2017, Polski słownik etymologiczny, Kraków.

Mayenowa M.R., Pepłowski F., red., 1966–2012, Słownik polszczyzny XVI wieku (SPXVI), t. 1–36, Wrocław – Warszawa – Kraków (wersja elektroniczna: http://spxvi.edu.pl/indeks/). Mączyński J., 1564, Lexicon latino-polonicum ex optimis Latinae linguae Scriptoribus concinnatum..., Królewiec, https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/8891/edition/8025/content [dostęp: 6.02.2020].

Olga Tokarczuk laureatką Międzynarodowej Nagrody Bookera, https://kultura.onet.pl/wiadomosci/olga-tokarczuk-laureatka-miedzynarodowej-nagrody-bookera/vvwyrcg [dostęp: 29.01.2020]. Pepłowski F., 1974, Odczasownikowe nazwy wykonawców czynności w polszczyźnie XVI wieku, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.

Radziwon M., 2008, Dwudziestka po raz dwudziesty, „Gazeta Wyborcza”, https://wyborcza.pl/1,75410,5217684,Dwudziestka_po_raz_dwunasty.html [dostęp: 29.01.2020]. Ruszkowski M., 2018, Wariantywność współczesnej polszczyzny. Wybrane zagadnienia, Kielce.

Saloni Z., 1988, O tzw. formach nieosobowych [rzeczowników] męskoosobowych we współczesnej polszczyźnie, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. XLI.

Sławski F., 1952–1956, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1, Kraków.

Sławski F., 2011, Słowotwórstwo, słownictwo i etymologia słowiańska, Kraków.

Słownik gramatyczny języka polskiego, http://sgjp.pl/leksemy/#13589/a [dostęp: 10.02.2020]. Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/ [dostęp: 28.01.2020].

Słownik sjp.pl, sjp.pl [dostęp: 10.02.2020].

Strutyński J., 1994, Zarys gramatyki polskiej, cz. 2, Morfologia, Kraków.

Tokarczuk O., 2007, Bieguni, Kraków.

Tokarczuk O., 2018, Bieguni, Kraków.

Trotz M.A., 1764, Nowy dykcyonarz to iest Mownik polsko-niemiecko-francuski (STr), Lipsk,

https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/7823/edition/7138/content [dostęp: 2.02.2020].Urbańczyk S., red., 1953–1955, Słownik staropolski (SStp), t. 1, Warszawa.

Waniakowa J., 2002, Etymologia i semantyka słowiańskiego biegun i greckiego πόλος – geneza terminu naukowego, w: Rusek J., Boryś W., Bednarczuk L., red., Dzieje Słowian w świetle leksyki. Pamięci Profesora Franciszka Sławskiego, Kraków.

Waniakowa J., 2003a, Polska naukowa terminologia astronomiczna, Kraków.

Waniakowa J., 2003b, Wybrane najstarsze polskie słownictwo astronomiczne, „Język Polski”, nr LXXXIII, z. 2.

Wojtyła-Świerzowska M., 1974, Prasłowiańskie nomen agentis, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.

Zdanowicz A. (i in.), red., 1861, Słownik języka polskiego (SWil), t. 1–2, Wilno. Żmigrodzki P., 2005, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice.

Żmigrodzki P., red., Wielki słownik języka polskiego (WSJP), wsjp.pl [dostęp: 10.02.2020]. Żurawska-Górecka W., Kyas V., oprac., 1978, Mamotrekty staropolskie, cz. 2, Wrocław.

Pobrania

Opublikowane

2020-07-21

Jak cytować

Maciołek, M. (2020). O biegunie – językoznawczo (rozważania w kontekście tytułu powieści Olgi Tokarczuk Bieguni). Postscriptum Polonistyczne, 25(1), 69–88. https://doi.org/10.31261/PS_P.2020.25.06