Jagiellońskie księgi rachunkowe jako źródło badań nad znakami wodnymi i historią papiernictwa — pierwsze papiernie w Europie Środkowo-Wschodniej
DOI:
https://doi.org/10.31261/SPiP.2020.16.14Słowa kluczowe:
analiza znaków wodnych, pierwsze papiernie w Europie ŚrodkowoWschodniej, handel papierem, dynastia Jagiellonów, sprawozdania królewskieAbstrakt
Niniejsze studium opiera się na analizie papieru i tekstów królewskich oraz książęcych sprawozdań, w których skrybowie odnotowywali codzienne przychody i wydatki czterech dworów Jagiellonów, zlokalizowanych w różnych częściach Europy Środkowo-Wschodniej na przełomie XV i XVI wieku. Okres ten obejmuje powstanie i pierwsze lata funkcjonowania papierni na Śląsku i w Królestwie Polskim. Biorąc pod uwagę brak źródeł archiwalnych, dotyczących założenia i działalności tych papierni — kolebek papiernictwa w Europie ŚrodkowoWschodniej — trzeba wykorzystać wiele różnych, dosyć lakonicznych źródeł pisanych, aby rzucić światło na tamte rewolucyjne lata. Chociaż sprawozdania zawierają wzmianki o zakupach, handlu i wykorzystywaniu papieru, w większości przypadków informacje zawarte w tekście nie są wystarczające do tego, aby zrekonstruować szczegółowy i jasny obraz papiernictwa — trzeba, aby naukowcy zbadali samo narzędzie wykorzystywane do pisania, jakim jest papier. Zamiast badania pojedynczych stronic papieru, użyteczne okazały się składane karty papieru, małe notesy i zszywane księgi zawierające sprawozdania. Można porównać karty z tych tomów i odnaleźć ślady prowadzące do papierni, z których one pochodzą. Dzięki szczegółowemu badaniu jednej, szczególnie bogatej i ciekawej księgi rachunkowej z dworu księcia Zygmunta, autorka stara się wykazać możliwości, jakie daje badanie znaków wodnych. Ponadto, celem artykułu jest naświetlenie olbrzymiej luki, którą łatwo można zauważyć w dziedzinie badań znaków wodnych i historii papieru w Europie Środkowo-Wschodniej, jak również konieczności rozwoju bazy danych ze znakami wodnymi, odzwierciedlającymi historię papiernictwa w tym regionie.
Bibliografia
Electronic sources
Briquet Online, http://www.ksbm.oeaw.ac.at/_scripts/php/BR.php [accessed: 17th September 2019]. https://bernstein.oeaw.ac.at/twiki/bin/view/Main/Conference_Cork20191016.html [accessed: 29th November 2019].
International Association of Paper Historians (IPH): International Standard for the Registration of Paper with or without Watermarks, English Version 2.0, 1997, http://www.paperhistory.org/standard.htm [accessed: 17th September 2019].
Piccard Online, http://www.piccard-online.de/start.php [accessed: 17th September 2019].
WIZIS — Wasserzeichen-Informationssystem. Deutsche Forschungsgemeinschaft, 2012, www.wasserzeichen-online.de [accessed: 17th September 2019].
WZMA — Wasserzeichen des Mittelalters. Österreichische Akademie der Wissenschaften, http://www.wzma.at/ [accessed: 17th September 2019].
Primary sources
AGAD ASK — Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego 1 No. 20—38.
Antanavičius D., Petrauskas R.: Lietuvos didžiojo kunigaikščio Aleksandro Jogailaičio dvaro sąskaitų knygos (1494—1504). Vilnius 2007.
Kozák P., Rábai K.: Mezi periferií a centrem jagellonského světa: Registrum dvořanů knížete a krále Zikmunda I. Jagellonského z let 1493—1510. Opava 2015.
Kozák P.: Účty budínského dvora krále Vladislava II. Jagellonského (1494—1495). Praha 2019.
Kozák P.: Účty dvora prince Zikmunda Jagellonského, vévody hlohovského a opavského, nejvyššího hejtmana Slezska a Lužic, z let (1493) 1500—1507: Kritická edice pramene. Rationes curiae Sigismundi Iagellonici, ducis Glogoviensis et Opaviensis, Silesiae et Lusatiarum summi capitanei, de annis (1493) 1500—1507: Editio critica. Praha 2014.
OSZK — Országos Széchényi Könyvtár [National Széchényi Library in Hungary] Cod. Lat. 411.
Rábai K.: Jagelló Zsigmond udvarának számadáskönyve (1504—1507): The Court Account Book of Sigismund Jagiellon (1504—1507). Szeged 2014.
Secondary sources
Badecki K.: Znaki wodne w księgach archiwum miasta Lwowa 1382—1600 r. Lwów 1928.
Bogdán I.: Vízjelek és vízjelkutatás. “Levéltári Híradó” 1956, Vol. 8.
Borsa G.: Kalauz a régi nyomtatványokhoz: A régi nyomtatványok fogalma, anyaga, mérete és terjedelme. Budapest 2003.
Briquet Ch.-M.: Les filigranes: dictionnaire historique des marques du papier des leur apparition vers 1282 jusqu’en 1600. Geneva 1907.
Dąbrowski J.: Paper Manufacture in Central and Eastern Europe before the Introduction of Paper-making Machines. Łódź 2008, http://www.paperhistory.org/dabro.pdf [accessed: 17th September 2019].
Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J.: Rękodzieło papiernicze. Warszawa 1991.
Divéky A.: Zsigmond lengyel herceg II. Ulászló udvarában. “Századok” 1914, Vol. 48.
France F.G., Toth M.B.: Spectral Imaging for Revealing and Preserving World Cultural Heritage. In: 19th European Signal Processing Conference. Barcelona 2011.
Harris N.: Paper and Watermarks as Bibliographical Evidence. Lyon 2017.
Horogszegi Z.: Egy számadáskönyv kultúrtörténeti vonatkozásai. In: Középkortörténeti tanulmányok. Az 5. Medievisztikai PhD-konferencia (Szeged, 2007. június 7—8.) előadásai. Ed. M. Halmágyi. Szeged 2007.
Joachima Lelewela bibljograficznych ksiąg dwoje, w których rozebrane i pomnożone zostały dwa dzieła Jerzego Samuela Bandtke: Historja drukarń krakowskich — tudzież Historja Bibljoteki Uniw. Jagiell. w Krakowie, a przydany Katalog inkunabulow polskich. Vol. 2. Wilno 1826. Tablica XVII—XVIII.
Karnaukohov V.: Methods and Tools for Watermark Digital Processing, Archiving and Dating. In: Eikonopoiia, Digital Imaging of Ancient Textual Heritage, Proceedings of the International Conference Helsinki 28—29 November 2010. Helsinki 2011.
Kozák P.: Meals and Beverages on Prince Sigismund’s Dining Table: Some Remarks on the Possibilities of Knowing the Diet of the Jagiellonian Rulers at the Turn of the 15th and 16th Centuries. “Perspektywy Kultury” 2016, Vol. 15.
Maleczyńska K.: Dzieje starego papiernictwa śląskiego. Wrocław 1961.
Maleczyńska K.: Papiernictwo na Śląsku do końca XVI w. Wrocław 1957.
Maleczyńska K.: Technika wyrobu papieru na Śląsku od XVI do XVIII w. “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego. Historia” 1960 (Ser. A), Vol. 4, No. 29.
Nalewajek A.: Na królewskim dworze Jana Olbrachta. “Roczniki Humanistyczne” 2011, Vol. 49.
Papiernie w Polsce XVI wieku: prace Franciszka Piekosińskiego, Jana Ptaśnika, Kazimierza Piekarskiego. Ed. W. Budka. Wrocław 1971.
Ptaśnik J.: Papiernie w Polsce XVI wieku. Kraków 1920.
Rábai K.: Jagelló Zsigmond számadásainak orvostörténeti tanulságai. In: Középkortörténeti tanulmányok. Az 5. Medievisztikai PhD-konferencia (Szeged, 2007. június 7—8.) előadásai. Ed. M. Halmágyi. Szeged 2007.
Rábai K.: The Usage and Acquisition of Paper in the Jagiellonian Courts, 1490—1507. In: The Paper Trade in Early Modern Europe. Practices, Materials, Networks. Eds. D. Bellingradt, A. Reynolds. Leiden—Boston 2021 (forthcoming).
Siniarska-Czaplicka J.: Filigrany papierni położonych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od początku XVI do połowy XVIII wieku. Wrocław 1969.
Siniarska-Czaplicka J.: Katalog filigranów czerpalni Rzeczypospolitej zebrany z papieru druków tłoczonych w latach 1500—1800. Łódź 1983.
Skibniewska J.: Dwór królewski Aleksandra Jagiellończyka w latach 1501—1506. Lublin 2015.
Tromonin’s Watermark Album. A Facsimile of the Moscow 1844 Edition. With Additional Materials by S.A. Klepikov. Ed. J.S.G. Simmons. Hilversum 1965 (Monumenta Chartae Papyraceae Historiam lllustrantia, Vol. XI).
Ważyńska J., Dąbrowski J.: Średniowieczny śląski rękopis kościelny cennym źródłem filigranów. “Przegląd Papierniczy” 1998, Vol. 54.
Ważyńska J.: Dokumentacja konserwatorska oprawnego kodeksu rękopiśmiennego „Rationes Frumentorum Parochialis [Schweidnitzensis] ab Ao 1471 ad Ao 1507”. Warszawa 1995.
Zhang Z., Ewert U., Barret T.D., Bond L.J.: Paper Watermark Imaging Using Electron and Low Energy X-ray Radiography. “AIP Conference Proceedings” 2019, Vol. 2102, No. 1.
Żurowski S.: Znaki wodne papiernictwa wielkopolskiego XVI—XIX w. Poznań 1965.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
