Śmierć zwierząt a religia: próba redefinicji zwierzęcego cierpienia, żałoby i ofiary

Abstrakt

Choć kwestia zwierzęcej śmierci i umierania od dawna zwraca uwagę badaczy z kręgu animal studies, coraz częstsze jej pojawianie się w obszarze studiów religioznawczych jest zjawiskiem interesującym i stosunkowo nowym, które domaga się rozważenia. W badaniach ogniskujących się na religii coraz więcej uwagi poświęca się ostatnio nie tyle rozmaitym znaczeniom, jakie przypisywane są obecności zwierząt w ludzkim doświadczeniu religijnym (gdzie figurują one jako przedmioty, symbole i ciała), ile bardziej kontrowersyjnej kwestii samych zwierzęcych reakcji na śmierć istot im bliskich. Zdaniem niektórych badaczy, ta ostatnia może być także rozpatrywana jako rytualna i protoreligijna, co daje szansę na rewizję antropocentrycznego ujęcia religii jako fenomenu czysto kognitywnego. Sposoby przeżywania śmierci przez wyższe zwierzęta (jak dokumentuje to etologia), w dużej mierze zbiorowe i ceremonialne, podkreślające cielesną kruchość (vulnerability) i potrzebę wyrażenia żalu w rytuałach żałoby, wydają się bliskie ludzkiemu rozumieniu religijności jako szeregu społecznych zachowań, które stanowią odpowiedź na doświadczenie cierpienia, utraty i tajemnicy otaczającej czyjeś odejście. W tym kontekście istotne więc wydaje się zadanie pytania, dlaczego wszelka próba określenia zwierzęcych zachowań mianem religijnych budzi – wśród większości ludzi deklarujących swoją przynależność do wiary – niemal instynktowne negatywne reakcje. Jakie procesy semiotyczne, filozoficzne i polityczne przyczynić się mogły do uznania, że religia to obszar czysto ludzki, a co więcej, definiowany przez pryzmat różnicy ludzko-zwierzęcej? Czy istnieje coś, co Derrida nazwałby trwałą ofiarniczą strukturą zachodniego myślenia (gdzie pojęcie ofiary oznaczałoby nie tylko powszechną zgodę na przemoc wobec zwierząt, usankcjonowanie faktu ich śmierci na potrzeby człowieka, ale także zamknięcie przed zwierzętami możliwości udziału w tym, co religijne w charakterze innym niż przedmiot ofiary)? Artykuł podejmuje te kwestie, argumentując na rzecz zwierzęcej religijności, opierając się na nieantropocentrycznym ujęciu żałoby w pracach Judith Butler oraz analizując literackie i artystyczne strategie przedstawiania śmierci zwierząt, które poprzez swoje akcentowanie wymiaru religijnego zyskują emancypacyjny charakter, w utworach D.H. Lawrence’a oraz Iana McEwana.