Strona tytułowa i spis treści numeru

Er(r)go… ,
… sytuacja staje się trudna: wszędzie panoszą się maszyny, sztuczna inteligencja zadaje nam pytania etyczne, moralne i ontologiczne, rozprzestrzenia się tyrania algorytmów, kapitalistyczny proces kaptuje pragnienia – krótko mówiąc: kruszenie humanizmu. Jak zresztą ktoś powiada, gdyby krokodyle uprawiały filozofię, postulowałyby prawdopodobnie krokodylizm (Józef Bocheński), oczywiście w miejsce humanizmu. Na horyzoncie zaś postmaszyny, biomaszyny z autonomiczną inteligencją etyczną, instytucje eliminujące czynnik ludzki dla dobra ludzkości, alternatywne obiegi wiedzy zasilane przez algorytmiczne silniki, atrofia jednostkowej zdolności do moralnego osądu, prywatyzacja afektów i życia wewnętrznego, maszyna jako wiedza obleczona w ciało, społeczeństwo objęte opieką paliatywną, a gdzieniegdzie szemrana synteza mistyki i nauki.

Osaczeni przez techne szukamy ucieczki w geo, przedzierając się przez rozmaite labirynty: tu technonauka, technokracja, technopoly, technologia, technologiczne artefakty, technologiczne wykluczenie, technologiczne systemy, zwykła techniczność, technicyzacja zachowań ludzkich, techniki siebie, korporacyjno-techniczny habitat, reżim technicznego życia, technocodzienność, a nawet techniczny poeta; tam geologiczny matecznik, geowładza, geontowładza, geowiedza, geontologia, geomorfologia, geomantyka, geoinżynieria, geoperspektywy i wreszcie geo/technoasamblaże. A jeszcze kultura, ideologia i rządy algorytmu. Jak żyć, panie profesorze? Może etyczny anarchizm jako lek na całe zło?

Na domiar złego mnożą się też inne pytania: jak nauczyć maszynę moralności? Czy maszyna ma sumienie? Jak poszerzyć zakres norm moralnych, by w przyszłości objąć nimi inteligentne istoty nie-ludzkie? Jak zagwarantować bezpieczeństwo ludzkości? (Co za mrzonki!) Czy możliwy jest rozkwit poprzez czynną represję nieskrępowanej ekspresji? Czy maszyny uzyskają nad nami kontrolę? Jak osłabić władzę algorytmu? Jak dostosować wnętrze pracownika do wymagań? A co to w ogóle jest wnętrze pracownika? Może każdy powinien postrzegać własne wnętrze jako przedsiębiorstwo? Czy negantropocen jest alternatywą dla wyeksploatowanego pojęcia antropocenu? Ile właściwie jest tych antropocenów? Czy bezcielesna istota musi posiadać płeć? To ostatnie chyba najbardziej dociekliwe.

A w tekstach jak zwykle ciekawostki: chatbot Taylor w parę godzin uczy się w Internecie języka nienawiści, podczas gdy dzieci oświecenia pozostają w cieniu ignorancji, ontologia jakiejś tam teorii staje się epistemologią odbiorcy, nasze kliknięcia z przeszłości kształtują naszą przyszłość, wariantywne technologie cyfrowe dywersyfikują modele intymności, organy płynnie przechodzą w maszynerię, medytacja okazuje się narzędziem reprodukcji mieszczańskiego indywiduum i funkcjonuje według logiki naoliwiania, ostrzenia lub wymiany zużytych części, sfera prywatna traci wykształcone dystynkcje i staje się tworem sieciowym, po-Gibsonowska teoria zastępuje zwierzę agentem, a inny Gibson wałęsa się po Singapurze z karą śmierci, rozmyślając o Disneylandzie oraz szukając rzeczy, które się zepsuły, i w końcu wynosi swój tyłek do Hongkongu, pojawia się antropologia maszynowości, tu i ówdzie w rolach naczelnych autorytetów obsadzone zostają neuronauka oraz buddyzm, uważność staje się nową duchowością kapitalizmu, scjentystyczna retoryka zastępuje rzeczywistą naukę, a ogólnie biorąc, negantropocen wymaga postantropocentryzmu.

Sztuka i literatura skromne niosą pocieszenia. Tu wiersz pracuje w skrajnie asynchronicznym, zautomatyzowanym i zalgorytmizowanym środowisku technologicznym, mierząc się z imperatywami ekologicznymi, tam znów, u-ciszony, podkreśla niemotę bezużytecznego niedopałka; w końcu poetę
poznajemy po tym, jak milczy. Jak to zwykle wśród artystów dzieją się też jednak rzeczy interesujące: zabitemu pająkowi odrastają kończyny, ktoś zachłystuje się potencjalnością bycia nie-sobą, nie-ludzka Sophie nakłuwa widzów swym punctum, byty ludzkie i nie-ludzkie mieszają się ze sobą, bohater musi zabić matkę-potwora, ale matka nigdy nie umiera, organizm ludzki żywi przekonania, ale przyprowadzony pod ołtarze dyskursywnych maszyn staje się ich silnikiem (Bartczak), ostatni i najbrzydszy pies na Ziemi gustuje w piciu whisky, a pisany przez pięćdziesiąt lat wiersz o Ameryce pozostaje nieskończony.

Rozmaite też ekscytacje przenikają umysły twórców i krytyków: afektywne migotanie między ciałami, cisza jako domena opresji, petrologiczna mądrość, przekład z języka prawniczego na język prawniczy, wmyślenie się w samo Bycie, facet z jajami wielkości owoców durianu, miłosne związki między ludźmi a bytami nie-ludzkimi, świadomość niemożliwości pełni rozbuchanej tytaniczności, relacje mężczyn z nie-ludzkimi tworami o cechach niewątpliwie żeńskich, skorporatyzowane i sprekaryzowane środowisko akademickie, wyniosłe bryły z brązu z równie wyniosłymi dziurami, pianole jako muzyczne odpowiedniki sztucznej kochanki, ludzko-nie-ludzkie splątania w historiach miłosnych, liczmany antyfeministyczne wynikające z męskiego solipsyzmu. Pośród tego wszystkiego krążą ludzie, nie-ludzie i postludzie, gynoidy, byty kanapowe, kobiety artyficjalne, wszelki zooproletariat, kochanki cyfrowe, idealne kochanki postludzkie, biocybernetyczne zwierzęta, fembotyczne istoty, animoidy, replikanci, marionety, sztuczne ciała kobiet-maszyn, postludzkie dzieci i cała pozostała posthumanistyczna drabina bytów.

A na końcu i tak nędza symboliczna społeczeństwa kapitalistycznego: bezrefleksyjność, głupota, uległość, infantylizacja, nierozum.

Wojciech Kalaga
https://orcid.org/0000-0003-4874-9734

Przyspieszający postęp w dziedzinie inteligentnych technologii rodzi nowe wyzwania etyczne, z którymi w dłuższej lub krótszej perspektywie ludzkość będzie musiała się zmierzyć. Nieuniknionym elementem owego postępu jest rosnąca autonomia w zakresie podejmowania decyzji przez maszyny i systemy, nienadzorowane bezpośrednio przez człowieka. Co najmniej niektóre z tych decyzji będą rodzić konflikty i dylematy moralne. Już dziś warto się zastanowić nad tym, jakie środki są niezbędne, by przyszłe autonomiczne, samouczące i samoreplikujące się obiekty, wyposażone w sztuczną inteligencję i zdolne do samodzielnego działania w dużym zakresie zmienności warunków zewnętrznych, wyposażyć w specyficzny rodzaj inteligencji etycznej. Problem, z którym muszą się zmierzyć zarówno konstruktorzy, jak i użytkownicy tworów obdarzonych sztuczną inteligencją, polega na konieczności optymalnego wyważenia racji, potrzeb i interesów między obiema stronami ludzko-nieludzkiej interakcji. W sytuacji rosnącej autonomii maszyn przestaje bowiem wystarczać etyka antropocentryczna. Potrzebny jest nowy, poszerzony i zmodyfikowany model etyki, który pozwoli przewidzieć i objąć swoim zakresem dotychczas niewystępujący obszar równorzędnych relacji człowieka i maszyny. Niektórym aspektom tego zagadnienia poświęcony jest niniejszy artykuł.

Autor w artykule analizuje problematykę techniki w kontekście sprawowania władzy w instytucji. Obecnie władzę systemu można określić jako rządy liczb (statystyk, reguł parametryzacyjnych i procedur), opartych na bezosobowym autorytecie algorytmów. Rządów tych nie można sprawować bez odpowiednich narzędzi technicznych (maszyn) i odpowiednio zdefiniowanych reguł działania. Rządy algorytmów stanowią rozwinięcie nowożytnej koncepcji rozumu instrumentalnego nakierowanego na pragmatyzm i realizację założonych celów. W związku z regułami skuteczności w realizacji celu oczekuje się od pracowników zachowań podobnych do działania systemów technicznych i informatycznych. Na ten aspekt rozwoju techniki zwracają uwagę analizowani w artykule filozofowie zajmujący się techniką, czyli Max Horkheimer i Jacques Ellul. W przekonaniu autora artykułu rządy systemów techniki opartych na algorytmach prowadzą do zaniku odpowiedzialności moralnej pracowników instytucji. Nie dostrzegają oni swojego wpływu na skutki i politykę działań instytucji, czują się “trybami” w maszynie. Chcąc obronić idee wolnego działania człowieka w kontekście systemu technicznego opartego na algorytmach, autor artykułu odwołuje się do teorii odpowiedzialności moralnej Hansa Jonasa oraz koncepcji “anarchizmu etycznego” Emmanuela Lévinasa.

Celem artykułu jest analiza strategii produkcji oraz funkcjonowania dyskursu ekologicznego w epoce nazywanej Antropocenem. Autor pyta o szczególną popularność denializmu klimatycznego w dyskursie publicznym. Produkcja dyskursu jest w artykule rozpatrywana w kontekście zoe/geo/techno-asamblażu [Braidotti], a także funkcjonowania algorytmów i silników wyszukiwania treści na przykładzie platformy Youtube. Autor dochodzi do wniosku, iż denializm klimatyczny należy rozpatrywać jako równorzędną narrację ekologiczną, by uniknąć rozrastania się alternatywnych obiegów wiedzy. W tym kontekście proponuje zwrócić się ku propozycji negantropocenu sformułowanej przez Bernarda Stieglera.

Media jako jedna z emanacji nowych technologii informacyjnych silnie oddziałują na proces kształtowania tożsamości jednostki, umożliwiając człowiekowi tworzenie, wybór i ocenę wzorców społecznych oraz kulturowych. W wyniku postępującej konwergencji i mediatyzacji dotychczas stabilne wartości ulegają w nich “upłynnieniu”, a kategorie wspólnotowe są zastępowane kategoriami osobniczymi. Jednym z przykładów tych przeobrażeń są zmiany w sposobie postrzegania prywatności. Ten trwały, pomimo własnej dyskursywności, konstrukt w warunkach nowomedialnego ekosystemu staje się podatny na zmiany i, jak ujmuje do Zygmunt Bauman, “momentalny”. Celem tego artykułu jest uchwycenie przesunięć w obrębie dychotomicznych relacji kształtujących znaczenie prywatności, których przyczyną jest binarna struktura mediów zorientowana na zaspakajanie jednostkowych potrzeb. Na podstawie analizy definiujących prywatność w mediach bipolarnych opozycji prywatne – publiczne, autentyczne – intencjonalne, istotne – nieistotne oraz dozwolone – niedozwolone ujawniona zostaje labilna, symulakryczna natura tej wartości.

Artykuł prezentuje wybrane wątki dyskursów poststrukturalistycznych, takich jak posthumanistyka i postanarchizm, aby naświetlić afirmatywne rozumienie przemian podmiotowości i tożsamości człowieka w usieciowionej rzeczywistości transnarodowego kapitalizmu. Punktem wyjścia jest koncepcja podmiotu nomadycznego Rosi Braidotti, funkcjonującego w postantropocentrycznym świecie zamieszkiwanym przez świadomości nieantropiczne i hybrydy antropotechniczne. Tożsamość tych podmiotów jest zmienna, elastyczna, queerowa. Strategie współczesnych cyfrowych koczowników, unikających stałych punktów/miejsc, a tym samym esencjalizmu, są strategiami wolnościowego oporu.

Artykuł stanowi próbę filozoficznej analizy zjawiska “rewolucji uważności ” przy użyciu pojęć instrumentalizacji rozumu Maxa Horkheimera oraz biopolityki Michela Foucault, a także w oparciu o rozpoznania Ronalda Pursera. Szczególna uwaga zostaje poświęcona relacjom między dyskursem uważności a buddyzmem i neuronauką. Zgodnie z tezą artykułu mindfulness zostaje rozpoznany jako technologia władzy służąca przechwytywaniu afektów powstałych w wyniku funkcjonowaniu w ramach neoliberalnej gospodarki i produkcji formy podmiotowości ujmującej własną emocjonalność zgodnie z zasadami ekonomicznej racjonalności.

Celem artykułu jest wskazanie możliwości interdyscyplinarnej współpracy, łączącej specyfikę badań nad kulturą oraz związanych z informacją i komunikacją. Artykuł stanowi także głos w dyskusji związanej ze zmianami klasyfikacji dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych. Zidentyfikowane zostały i omówione wybrane przykłady problemów badawczych funkcjonujących na styku nauk o kulturze oraz bibliologii i informatologii. Należą do nich np. kulturotwórcza funkcja informacji i komunikacji; zmiany artefaktów kultury (książek i dokumentów) w elektronicznym środowisku sieciowym, dzieło i jego relacje z odbiorcami, zarządzanie informacjami o dziełach w procesie komunikacji. Sformułowanych zostało kilka pytań i propozycji badawczych. Artykuł wskazuje na zasadność i korzyści z pogłębienia interdyscyplinarnych badań między naukami o kulturze a bibliologią i informatologią.

Esej jest propozycją lektury tomu poetyckiego Kacpra Bartczaka Naworadiowa (2019) przez pryzmat refleksji filozoficznych Catherine Malabou i Bernarda Stieglera. Najnowsza poezja Bartczaka, zakorzeniona w rozwiniętej przez poetę autorskiej koncepcji tzw. poetyki wielościowej, stanowi manifestację imperatywu gruntownego przemyślenia zarówno działania formy poetyckiej w dynamicznie zmieniającym się technicznym krajobrazie świata, jak i towarzyszących tej dynamice przemian rzeczywistości psychopolitycznej. Analiza skupia się na kwestii plastyczności formy poetyckiej, jej współdziałaniu ze środowiskiem zewnętrznym oraz zaangażowaniu w wytwarzanie psychicznego potencjału indywiduacyjnego, a także na pracy wiersza, rozpatrywanej w kontekście rozważań Stieglera dotyczących tzw. pracy negantropijnej, tj. indywidualnego i kolektywnego wysiłku zmierzającego do transformacji krajobrazu Antropocenu i pomyślenia nowego kształtu rzeźby współczesności, określanej w jego filozofii mianem Negantropocenu.

Apokryf Agłai, techno-triller Sosnowskiego, to nie tylko postmodernistyczny palimpsest intertekstualiów, z odwołaniami między innymi do Stanisława Lema, nie tylko jawna gra z kiczem, lecz przede wszystkim rzecz o transgresjach tożsamości wskutek symulacyjnych relacji z wykorzystaniem gynoida. Nie są tu ważne klisze kulturowe, ale raczej perspektywa transhumanistyczna. Eksperyment z wykorzystaniem cyborga, mającego uwieść młodego pianistę, staje się zarówno dla nieświadomej ofiary, jak i dla nawigatorki robota przyczyną dezintegracji osobowości. Poprzez awatar Irena może przeżyć fascynujący stan immersji, Krzysztof realizuje swoje miłosne fantazmaty. Powieść jest refleksją nad przebiegiem i skutkami przekraczania granic człowieczeństwa poprzez technologię: łączenie ludzkiego z nie-ludzkim.

Artykuł analizuje przedstawienia ludzko-nie-ludzkich związków miłosnych ukazanych w dwóch amerykańskich filmach science fiction z nurtu kina Trzeciej Kultury, Creative Control (2015) Benjamina Dickinsona i Konsultantce (2016) Logan Kibens, w kontekście wybranych teorii posthumanizmu krytycznego, proponowanych przez Rosi Braidotti, Katherine Hayles, Anne Balsamo i Kim Toffoletti, dotyczących płciowości w postludzkiej rzeczywistości. Proponuje się tu ujęcie seksualności jako złożonej siły mającej moc przekraczania binarnych opozycji ludzkiej gender (Braidotti) oraz cielesności jako zawsze naznaczonej płcią (Hayles, Balsamo). Wskazuje się też na moc posthumanistycznych obrazów w kontekście celebracji złożoności postludzkiego doświadczenia (Toffoletti). Analizy filmowych intymnych relacji, zawiązywanych między mężczyznami a kobietami przez nich zbudowanymi, zostają też umieszczone w kontekście “paradygmatu kobiety idealnej” (Julie Wosk), obecnego w licznych tekstach kultury, w którym sztuczne istoty budowano w celach określonych przez mężczyzn, dla zaspokojenia ich potrzeb. W szkicu poszukuje się odpowiedzi na pytanie, czy miłość człowieka i maszyny, ukazana w nowym kinie science fiction, jest wyrazem “posthumanistycznego momentu” w tekście kultury, jak definiują go Stefan Herbrechter i Ivan Callus, a którego celem jest naruszenie spójności i integralności ludzkiego doświadczenia, a także podważenie istnienia “esencji” człowieczeństwa.

Fabuła powieści Philipa K. Dicka Czy androidy marzą o elektrycznych owcach? stała się inspiracją dla twórców scenariuszy do filmów Łowca androidów (1982) oraz Blade Runner 2049 (2017). Poza analizowanymi już wielokrotnie wątkami cogito sztucznych ludzi w “trylogii Blade Runnera” odnajdziemy także strategie narracyjne dające się odczytywać z perspektyw animal studies. Do najważniejszych z nich należy motyw ontologicznych nieciągłości cyberbiologicznych zwierząt (animoidów), a także pomysł narracyjnego powiązania bytów organicznych i technologicznych z ideą międzygatunkowego splotu. Przykłady takich zabiegów służą krytyce społeczeństwa konsumpcyjnego, w kreatywny sposób reinterpretując zjawiska kryzysu duchowości i zmierzchu Antropocenu, wskazując także na widmo ziszczającej się na naszych oczach eko-katastrofy.

Artykuł analizuje sposoby przekształcania i łączenia fragmentów archiwalnych dokumentów sądowych przez poetę obiektywistę Charlesa Reznikoffa w jego epicko zakrojonym utworze Świadectwo. Stany Zjednoczone (1885–1915): Recytatyw, obrazującym społeczne i ekonomiczne zmiany, w szczególności w kontekście wypadków przemysłowych i zatrudniania dzieci w fabrykach, w końcowej fazie rewolucji przemysłowej w Stanach Zjednoczonych. Przyjmowane często za oczywistość zapewnienie poety, iż w swoich “recytatywach” przedstawia on zeznania świadków składane w sądzie w sposób obiektywny, wyzbyty jakichkolwiek prób manipulowania materiałem “bazowym”, nie znajduje potwierdzenia ani w dokładnej lekturze fragmentów poematu, ani podczas zestawiana ich z dokumentami źródłowymi.

Artykuł jest próbą wpisania powieści Williama Faulknera Kiedy umieram (1930) w ramy najnowszych teoretycznych założeń antropocenu. Autor zwraca uwagę na lokalny obraz Antropocenu, który przejawiał się na południu Stanów Zjednoczonych lat międzywojennych w takich zjawiskach, jak powodzie i wylesianie. Autor zauważa, że historia rodziny Bundrenów uprawiających pola na wzgórzach wymaga czegoś więcej niż interpretacji ideologicznej, która podkreśla ostateczną asymilację rodziny w realiach ówczesnego rynku. Zamiast tego autor wysuwa interpretację ekologiczną i historyczną, której centralnym punktem jest odczytanie postaci zmarłej Addie Bundren jako topograficznej figury toksycznej południowej gleby. Jej rodzina jest postrzegana jako kontynuatorka tradycji “agrilogistyki” (Timothy Morton), która sięga ponad dwanaście tysięcy lat wstecz, do Mezopotamii. Artykuł identyfikuje konsekwencje tego odczytania w przedstawieniu bohaterów przez Faulknera, którzy reprezentują głęboki czas okresów geologicznych. Autor argumentuje także, że bezpodmiotowa, ekstremalna świadomość Darla Bundrena pozwala mu, jako jedynej postaci w powieści, na częściowe uzmysłowienie sobie nadchodzącego antropocenu, chociaż jedyną możliwością poradzenia sobie z ową świadomością staje się absolutne szaleństwo.

Artykuł stanowi wstępne rozpoznanie terytorium tej części twórczości poetyckiej Juliana Kornhausera, w której znajdziemy utwory, w jakich cisza odgrywa rolę zarówno kompozycyjną, teoriopoznawczą, jak i strukturalno-tematyczną. Rozważania osnute zostają wokół kategorii wymilczania obecnej w późnych pismach Martina Heideggera, w tzw. projekcie sygetyki. Oprócz tego kontekstu autor próbuje także zarysować płaszczyzny, na których podejmować można namysł nad ciszą w wierszu (i ciszą wierszy). W celu uporządkowania owych perspektyw proponuje się nazwać je roboczo: tematyczną (1), poetologiczną (2), formalną (3); kontekstualną (4) oraz gatunkową (5). W ich właśnie obrębie umieszczone zostają rozważania o roli i miejscu zjawiska ciszy w twórczości poetyckiej Juliana Kornhausera.

Pierwszy polskojęzyczny przekład tekstu Williama Gibsona pt. “Disneyland with the Death Penalty”, który ukazał się w czasopiśmie Wired, wrzesień/październik 1993, nr 1.4 (https://www.wired.com/1993/04/gibson-2/). Niniejsze tłumaczenie - wykonane przez Marzenę Kubisz i Marcina Mazurka - publikujemy za zgodą Autora.

Filozoficzny posthumanizm to wyjątkowa propozycja intelektualna – taka, w której Francesca Ferrando nie tylko prezentuje i rozwija, ale też celebruje myśl posthumanistyczną. Monografia jest otwartym zaproszeniem do odkrywania nowych horyzontów poprzez od-swajanie klasycznej myśli humanistycznej, osadzonej w cywilizacji zachodniej. Wyraźnie dekonstruując klasyczny humanizm, Ferrando oferuje swoim czytelnikom wszechstronny wgląd w złożoność polifonii nowych głosów, w tym m.in. posthumanizmu, transhumanizmu i antyhumanizmu – współtworząc dyskurs, który - jak twierdzi autorka - jest tożsamy z “filozofią naszych czasów”.