Pomorzany grounds of the Kyerdeys (Kyerdeyevitches) in the fifteenth-century Lvov area
DOI:
https://doi.org/10.31261/SPiP.2020.16.08Keywords:
Pomorzany, the Kyerdey family, property, landscape, borders, settlement, Red RusAbstract
The article discusses the history of the Pomorzany grounds, which were situated in the Lvov area, till the end of the fifteenth century. The set of grounds was situated in the basin of the Złota Lipa River around the town and castle of Pomorzany. The extant sources allow us to trace and analyze the process of creation of this set of grounds. It appears that in the earliest preserved documents it is recorded that the grounds, situated in the valley of one river and its tributaries, formed a common settler ecumen. Its creation was determined by the ground formation of this part of the Podole plateau. The marshy and wide river valleys and their mild slopes were a more propitious place for the development of settlements than the steep ridges that were thickly covered with woods. The upper parts of the plateau remained outside the settlement sphere. The Pomorzany grounds were owned by the wealthy boyar family of Kyerdeys, who originated from Volyn and Podole. Its four lines (the Świnkas, the Kyerdey from Pomorzany who were descendants of Jan Hryćko, the Szpikłoskis, and the Urmańskis) related themselves to this possession for good till the extinction of the first two lines in dramatic circumstances at the turn of the sixteenth century. Efficiently administering the grounds, the Kyerdeys transformed them in the fifteenth century into a modern and well-developed set of possessions. Owing to internal colonization they densified the settlement and started to fully use the land economically within these grounds; the land had so far been inaccessible. They started to administer the woods that were growing on the upper parts of the ridges, dried a part of the bog, and banked up the rivers and the brooks, thus creating chains of ponds. They increased the area of the Pomorzany grounds by taking over and settling the settlements that so far had been situated on the outside. This example illustrates the process of linearizing borders of properties by taking over deserted settlements and gradual narrowing down and then abolishment of borders between properties. All of the above was characteristic of the Red Rus in the historical period in question. The settlement structure, which was started at the time and developed in the centuries to come, influenced the organization of geographic space and landscape till the industrial times. The traces of this structure have been preserved up till now.
References
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: perg. 7258, 7327, 7355, 7357, 7361, 7402, 7404, 7595; Metryka Koronna 55, 71; Tzw. Metryka Litewska, sygn. IV. B. 9 [Księga wpisów przywilejów na dobra w województwie ruskim przedkładanych podczas „rewizji listów” w 1563/1564]; Zbiór Czołowskiego, sygn. 6, 405.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Dóbr Pomorzany, sygn. 1, 2, 3, 5, 6.
Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie, sygn. Lw. 024 [oryginał pergaminowy].
Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, dok. perg. 170.
Kartoteka Słownika Łaciny Średniowiecznej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie.
Центральний Державний Історичний Архів України у Києві, фонд 3, опис 1, справа 1 [Acta Terrestria Camenecensia].
Центральний Державний Історичний Архів України у Львові, фонд 9, опис 1, справа 8, 10, 16 [Acta Castrensia Leopoliensia]; фонд 10, опис 1, справа 155 [Acta Terrestria Leopoliensia]; фонд 14, опис 1, справа 9 [Acta Terrestria Premisliensia].
Źródła drukowane
Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie. T. 2, 6, 7, 9, 12, 14, 15, 17, 19. Wyd. O. Pietruski, X. Liske, A. Prochaska. Lwów 1870—1906.
Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae opera venerabilis dominin Joannis Dlugiossi canonici Cracoviensis antiquitatum gentis suae observantissimi summa cum diligentia colectae recto veritatis tramite fi deliter custodito. Lib. 10, 12. Ed. C. Baczkowski, M. Kowalczyk, J. Mruk, C. Ożóg, C. Pirożyńska, S. Perzanowski, M. Plezia, F. Sikora, D. Turkowska, G. Wyrozumski. Varsoviae 1985—2005.
Bona Regalia Onerata in Terris Russiae etc. Lustratio 1469 r. W: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 7. Cz. 1.B: Ziemie ruskie. Ruś Czerwona. Wyd. A. Jabłonowski. Warszawa 1902 (Źródła Dziejowe, 18).
Boniecki A.: Herbarz Polski. Cz. 1: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. T. 10. Warszawa 1907.
Codex epistolaris saeculi decimi quinti. T. 1—3. Ed. A. Sokołowski, J. Szujski, A. Lewicki. Kraków 1876—1894.
Górka O.: Nieznany żywot Bajezida II źródłem dla wyprawy czarnomorskiej i najazdów Turków za Jana Olbrachta. Lwów 1938.
Inventarium omnium et singulorum privilegiorum, literarum, diplomatum, scriptorum et monumentorum quaecunque in Archivo Regni in Arce Cracoviensi […]. Ed. E. Rykaczewski. Paris 1862.
Katalog dokumentów pergaminowych ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu. Oprac. J. Tomaszewicz. M. Zdanek. Red. W. Bukowski. Kraków 2004.
Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego. Wyd. W. Kętrzyński, S. Smolka. Lwów 1875.
Kodeks dyplomatyczny Litwy. Wyd. E. Raczyński. Wrocław 1845.
Kodeks dyplomatyczny Małopolski. T. 3—4. Wyd. F. Piekosiński. Kraków 1887—1905.
Księga przychodów i rozchodów miasta (1414—1426). Wyd. A. Czołowski. Lwów 1905 (Pomniki Dziejowe Lwowa z Archiwum Miasta, T. 3).
Maciej z Miechowa: Chronica Polonorum. [Lectiones variantes primae editionis (anni 1519)]. W: Scriptores rerum Polonicarum. T. 2. Kraków 1874.
Materiały do repertorium podolskiego. Dokumenty z lat 1430—1447. Oprac. J. Kurtyka. W: J. Kurtyka: Podole w czasach jagiellońskich. Studia i materiały. Oprac. M. Wilamowski. Kraków 2011.
Matricularum Regni Poloniae Summaria, excussis codicibus, qui in Chartophylacio Maximo Varsaviensi assrevantur. Pars 1, 4. Ed. T. Wierzbowski. Varsoviae 1905—1917.
Najstarsza księga miejska (1382—1389). Wyd. A. Czołowski. Lwów 1892 (Pomniki Dziejowe Lwowa z Archiwum Miasta, T. 1).
Najstarsze akta konsystorza lwowskiego. T. 1: (1482—1489). Wyd. W. Rolny. Lwów 1927 (Zabytki Dziejowe, T. 2).
Najstarsze dokumenty dla franciszkanów kamienieckich z lat 1400 i 1402. Wyd. J. Kurtyka. W: J. Kurtyka: Podole w czasach jagiellońskich. Studia i materiały. Oprac. M. Wilamowski. Kraków 2011.
Niesiecki K.: Herbarz polski powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych. Wyd. J.N. Bobrowicz. T. 5. Lipsk 1840.
Repertorium podolskie dokumenty do 1430 roku. Oprac. J. Kurtyka. W: J. Kurtyka: Podole w czasach jagiellońskich. Studia i materiały. Oprac. M. Wilamowski. Kraków 2011.
Sękowski J.: Collectanea z dziejów tureckich. T. 1. Warszawa 1824.
Uruski S.: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 6. Warszawa 1909.
Volumina legum. T. 1. Wyd. J. Ohryzko. Petersburg 1859.
Zbiór dokumentów małopolskich. Cz. 1, 6, 7, 8. Wyd. S. Kuraś, I. Sułkowska-Kuraś. Wrocław 1962—1975.
Mатеріали до історії суспільно-політичних і економічних відносин західньої України. Ч. 1—2. Под. М. Грушевський. „Записки Наукового Товариства імени Шевченка” 1905, T. 63—64.
Молдован А.М.: Пять новонайденных украинских грамот конца XIV — начала XV в. В: Лингвістическое Источниковедение и исторя русского яазыка. Москва 2000.
Źródła kartograficzne
Beauplan G. le Vasseur de: [Delineatio specialis et accurata Ucrainae cum suis palatinatibus]. Gedania 1650.
Galicia and Bucovina (1861—1864) — Second Military Survey of the Habsburg Empire. Dostępne w Internecie: https://mapire.eu/en/map/secondsurvey-galicia/ [data dostępu: 19.08.2020] [Mapa topograficzna, tzw. Zdjęcie franciszkowskie, 1 : 28800].
Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779—1783. Wyd. Z. Budzyński. T. 12. Cz. A i B; T. 13. Cz. A i B. Warszawa 2016—2018.
Habsburg Empire (1869—1887) — Third Military Survey (1 : 25000). Dostępne w Internecie: https://mapire.eu/en/map/thirdsurvey25000/ [data dostępu: 19.08.2020].
Mapa topograficzna WIG, 1 : 25000. Warszawa 1934.
Opracowania
Abrahamowicz Z.: Kierdej Jan — Said bej. W: Polski słownik biograficzny. T. 12. Wrocław 1966—1967.
Biedrzycka A.: Bibliografia pomników kultury dawnych kresów południowo-wschodnich Rzeczypospolitej. Kraków 2000.
Budzyński Z.: Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku. T. 2: Atlas geograficzno-historyczny. Przemyśl—Rzeszów 2006.
Bukowski W.: Sienieński (Oleski) Jan z Sienna i Oleska h. Dębno. W: Polski słownik biograficzny. T. 37. Warszawa—Kraków 1996—1997.
Chwalewik E.: Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie. T. 2. Warszawa—Kraków 1927.
Czwojdrak B.: Powiązania genealogiczne Hanusza i Jana Mężyka z Dąbrowy herbu Wadwicz z Rogowskimi herbu Działosza i Długoszami herbu Wieniawa. W: Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Red. S.K. Kuczyński. T. 10. Warszawa 2004.
Dworzaczek W.: Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa polskiego. Wiek XIV—XV. Warszawa 1971.
Ehrlich L.: Starostwa w Halickiem w stosunku do starostwa lwowskiego w wiekach średnich (1390—1501). Lwów 1914 (Studya nad historyą prawa polskiego, 6).
Fac L.: Południowo-wschodni teatr działań wojennych w latach 1497—1509. Działania wojenne i zagrożenia dla Rusi Czerwonej na przełomie XV i XVI wieku (1497—1509). „Rocznik Przemyski” 2007, T. 43, z. 1.
Fastnacht A.: Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu. Cz. 3. Do druku przygotowali A. Fastnacht-Stupnicka, A. Gąsiorowski. Kraków 2002.
Figlus T.: Uwagi na temat procesu kształtowania się granic wsi w Polsce do końca XVIII wieku w kontekście morfogenetycznym. „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej” 2015, T. 4.
Górski K.: Jan ze Szczekocin. W: Polski słownik biograficzny. T. 10. Wrocław 1962—1964.
Górski K.: Ród Odrowążów w wiekach średnich. „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 1926—1927, T. 8.
Haisig M.: Herb Kierdeja w świetle zabytków sfragistyki średniowiecznej. „Miesięcznik Heraldyczny” 1936, T. 15, nr 7—8.
Halecki O.: Dzieje Unii Jagiellońskiej. T. 1. Kraków 1919.
Hładyłowicz K.J.: Zmiany krajobrazu w ziemi lwowskiej od połowy XV do początku XX wieku. W: Studia z historii społecznej i gospodarczej poświęcone Profesorowi dr Franciszkowi Bujakowi. Lwów 1931.
Kiryk F.: Kierdej Jan (Hryćko) z Pomorzan. W: Polski słownik biograficzny. T. 12. Wrocław 1966—1967.
Kiryk F.: Mężyk Jan z Dąbrowy. W: Polski słownik biograficzny. T. 20. Wrocław 1975.
Kiryk F.: Sienieński Andrzej z Sienna i Rymanowa. W: Polski słownik biograficzny. T. 37. Warszawa—Kraków 1996—1997.
Kiryk F.: Sienieński Jan z Sienna i Gołogór h. Dębno. W: Polski słownik biograficzny. T. 37. Warszawa—Kraków 1996—1997.
Kiryk F.: Sienieński Wiktoryn z Sienna i Gołogór h. Dębno. W: Polski słownik biograficzny. T. 37. Warszawa—Kraków 1996—1997.
Koczwara M.: Rozwój polodowcowej flory i klimatu Podola w świetle analizy pyłkowej. Lwów 1927 (Prace Geograficzne Wydawane przez Prof. E. Romera, z. 9: Podole).
Korzon T.: Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. T. 1. Wyd. II. Lwów—Warszawa—Kraków 1923.
Kowalski M.: Księstwa Rzeczypospolitej. Państwo magnackie jako region polityczny. Warszawa 2013.
Kraków, Archiwum Narodowe, Inwentarz zespołu (zbioru) akt Archiwum Dóbr Pomorzany z lat 1401—1900. Oprac. W. Bukowski. Kraków 1983 (mps).
Kurtyka J.: Odrodzone Królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w świetle nowszych badań. Kraków 2001.
Kurtyka J.: Podole w średniowieczu i okresie nowożytnym. Obrotowe przedmurze na pograniczu cywilizacji. W: J. Kurtyka: Podole w czasach jagiellońskich. Studia i materiały. Oprac. M. Wilamowski. Kraków 2011.
Kurtyka J.: Wstęp. W: Urzędnicy podolscy XIV—XVIII wieku. Spisy. Oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka. Kórnik 1998.
Laberschek J.: Początki i rozwój miasta Szczekociny do końca XV w. Uwagi do genealogii Szczekockich herbu Odrowąż. W: Patientia et Tempus. Księga jubileuszowa dedykowana Doktorowi Marianowi Korneckiemu. Kraków 1999.
Maleczyński K.: Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352—1783. Lwów 1938.
Możejko B.: Ród Świnków na pograniczu polsko-krzyżackim w średniowieczu. Gdańsk 1998.
Niemczyk K.: Mołdawia w polityce dwóch Jagiellonów: króla polskiego Jana Olbrachta i króla Węgier Władysława (do roku 1501). W: Wielowiekowe bogactwo polsko-rumuńskich związków historycznych i kulturowych. Suceava 2014.
Pajewski J.: Szlachcic polski dyplomatą tureckim (Jan Kierdej Said-bej). „Miesięcznik Heraldyczny” 1935, T. 14.
Papée F.: Jan Olbracht. Kraków 1936.
Plewczyński M.: Wojny Jagiellonów z wschodnimi i południowymi sąsiadami Królestwa Polskiego w XV wieku. Siedlce 2005.
Pol W.: Rzut oka na północne stoki Karpat i przyległe im krainy. Kraków 1851.
Prochaska A.: Podole lennem Korony 1352—1430. „Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny” 1895, Seria 2, T. 7 (32).
Prochaska A.: Poturczeniec dyplomata. „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1920, T. 48, z. 6.
Przyboś K.: Wielka własność ziemska w powiecie lwowskim w drugiej połowie XVII wieku. W: Język, literatura, kultura, historia Ukrainy. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej poświęconej dziesięcioleciu krakowskiej ukrainistyki uniwersyteckiej. Red. W. Mokry. Kraków 2003.
Pułaski K.: Ród Kierdejów podolskich, monografia historyczno-genealogiczna. W: K. Pułaski: Szkice i poszukiwania historyczne. Seria 3. Kraków 1906.
Raciborski M.: Mapa geobotaniczna ziem polskich i jej objaśnienie. W: Encyklopedia polska. T. 1. Dział I, II: Geografia fizyczna ziem polskich i charakterystyka fizyczna ludności. Kraków 1912.
Sikora F.: Kilka uwag o konflikcie zbrojnym węgiersko-polskim w 1410 r. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Historyczne” 1987, z. 109.
Sikora F.: Sieniawski Gunter. W: Polski słownik biograficzny. T. 37. Warszawa—Kraków 1996—1997.
Sikora F.: Starostwo szydłowskie z jurysdykcją grodzką w latach 1394—1438. „Archaeologia Historica Polona” 2005, T. 15, z. 2.
Sikora F.: Wielkorządy krakowskie na przełomie XIV i XV wieku. W: Urzędy dworu monarszego dawnej Rzeczpospolitej i państw ościennych. Red. A. Gąsiorowski, R. Skowron. Kraków 1996.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski. T. 1—15. Warszawa 1880—1914.
Słownik staropolski. T. 10, z. 3. Wrocław 1990.
Smoleński J.: O powstaniu północnej krawędzi podolskiej i o roli morfologicznej młodszych ruchów Podola. Kraków 1910.
Sperka J.: Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370—1401. Studium o elicie władzy w relacjach z monarchą. Katowice 2006.
Sperka J.: Władysław książę opolski, wieluński, kujawski, dobrzyński, pan Rusi, palatyn Węgier i namiestnik polski (1326/1330—8 lub 18 maja 1401). Kraków 2012.
Spieralski Z.: Po klęsce bukowińskiej 1497 roku. Pierwsze najazdy Turków na Polskę. „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1963, T. 9, Cz. 1.
Srokowski S.: Zarys geografii fizycznej ziem polsko-litewsko-ruskich. Kijów 1918.
Szaraniewicz I.: Rys wewnętrznych stosunków Galicyi Wschodniej w drugiej połowie XV wieku. Lwów 1969.
Szybkowski S.: Migracje zamożnej szlachty i możnowładztwa z Kujaw i ziemi dobrzyńskiej na koronną Ruś w XV w. W: Via viatores quaerit. Mobilność społeczna w dziejach krajów Grupy Wyszehradzkiej. Red. A. Teterycz-Puzio, L. Kościelak, E. Łączyńska. Słupsk 2016.
Szyszka J.: Formowanie i organizacja dóbr monarszych w ziemi lwowskiej od połowy XIV do początku XVI wieku. Kraków 2016.
Szyszka J.: Kształtowanie się podziałów terytorialnych Rusi Czerwonej na przykładzie ziemi lwowskiej. W: „Średniowiecze Polskie i Powszechne”. T. 3 (7). Red. J. Sperka, B. Czwojdrak. Katowice 2011.
Szyszka J.: Świnka Jan z Pomorzan (Pomorzański) h. Kierdeja. W: Polski słownik biograficzny. T. 51. Warszawa—Kraków 2016—2017.
Tęgowski J.: Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. Poznań—Wrocław 1999.
Ujma M.: Latyfundium Jana Sobieskiego 1652—1696. Opole 2005.
Urzędnicy bełscy i chełmscy XIV—XVIII wieku. Spisy. Oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł. Kórnik 1992 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII—XVIII wieku. Spisy. Red. A. Gąsiorowski. T. 3, z. 2: Ziemie ruskie).
Urzędnicy małopolscy XII—XV wieku. Spisy. Oprac. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P.K. Wojciechowski, B. Wyrozumska. Kórnik 1990 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII—XVIII wieku. Spisy. Red. A. Gąsiorowski. T. 4, z. 1: Małopolska).
Urzędnicy podolscy XIV—XVIII wieku. Spisy. Oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka. Kórnik 1998 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII—XVIII wieku. Spisy. Red. A. Gąsiorowski. T. 3, z. 2: Ziemie ruskie).
Urzędnicy województwa ruskiego XIV—XVIII wieku (ziemie halicka, lwowska, przemyska, sanocka). Spisy. Oprac. K. Przyboś. Wrocław 1987 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII—XVIII wieku. Spisy. Red. A. Gąsiorowski. T. 3, z. 1: Ziemie ruskie).
Wdowiszewski Z.: Genealogia Jagiellonów i domu Wazów w Polsce. Kraków 2005.
Wilamowski M.: Jakub Strepa. W: Polski słownik biograficzny. T. 44. Kraków 2006—2007.
Wroniszewski J.: Król jako właściciel ziemski w średniowiecznej Polsce. W: Król w Polsce XIV i XV wieku. Red. A. Marzec, M. Wilamowski. Kraków 2006.
Wroniszewski J.: Szlachta ziemi sandomierskiej w średniowieczu. Zagadnienia społeczne i gospodarcze. Poznań—Wrocław 2001.
Zamorski B.: Kronika Pomorzańska według źródeł miejscowych opowiedziana. Lwów 1867.
Zielińscy G. i J.: Wiadomość historyczna o rodzie Świnków oraz rodowód pochodzących od nich rodziny Zielińskich herbu Świnka. Cz. 1. Toruń 1880.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
The Copyright Owners of the submitted texts grant the Reader the right to use the pdf documents under the provisions of the Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA). The user can copy and redistribute the material in any medium or format and remix, transform, and build upon the material for any purpose.
1. License
The University of Silesia Press provides immediate open access to journal’s content under the Creative Commons BY-SA 4.0 license (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Authors who publish with this journal retain all copyrights and agree to the terms of the above-mentioned CC BY-SA 4.0 license.
2. Author’s Warranties
The author warrants that the article is original, written by stated author/s, has not been published before, contains no unlawful statements, does not infringe the rights of others, is subject to copyright that is vested exclusively in the author and free of any third party rights, and that any necessary written permissions to quote from other sources have been obtained by the author/s.
If the article contains illustrative material (drawings, photos, graphs, maps), the author declares that the said works are of his authorship, they do not infringe the rights of the third party (including personal rights, i.a. the authorization to reproduce physical likeness) and the author holds exclusive proprietary copyrights. The author publishes the above works as part of the article under the licence "Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International".
ATTENTION! When the legal situation of the illustrative material has not been determined and the necessary consent has not been granted by the proprietary copyrights holders, the submitted material will not be accepted for editorial process. At the same time the author takes full responsibility for providing false data (this also regards covering the costs incurred by the University of Silesia Press and financial claims of the third party).
3. User Rights
Under the CC BY-SA 4.0 license, the users are free to share (copy, distribute and transmit the contribution) and adapt (remix, transform, and build upon the material) the article for any purpose, provided they attribute the contribution in the manner specified by the author or licensor.
4. Co-Authorship
If the article was prepared jointly with other authors, the signatory of this form warrants that he/she has been authorized by all co-authors to sign this agreement on their behalf, and agrees to inform his/her co-authors of the terms of this agreement.
I hereby declare that in the event of withdrawal of the text from the publishing process or submitting it to another publisher without agreement from the editorial office, I agree to cover all costs incurred by the University of Silesia in connection with my application.