Elend und Gelobtes Land – Bedeutungswandel oder Lesartenprofilierung?
DOI:
https://doi.org/10.31261/WSS.2021.05.02Schlagworte:
Sprachwandel, diachronische Polysemie, Bedeutungsmerkmale, SprachbewusstheitAbstract
An Beispielen wie Fräulein in Goethes Faust und vielen Ausdrücken aus dem Frühneuhochdeutschen des 16. Jahrhunderts wie Elend und Gelobtes Land wird gezeigt, dass die traditionelle Theorie des historischen „Bedeutungswandels“ mit der Gegenüberstellung von alter, heute nicht mehr gebräuchlicher Bedeutung eines Wortes und neuer, gegenwärtig verwendeter Bedeutung zu einfach ist. Dieser Beurteilung des lexikalischen Sprachwandels wird die These von einer „diachronen Polysemie“ gegenübergestellt, nach der die semantischen Merkmale von Lexemen im Laufe der Geschichte häufig neu geordnet werden, mit Zurücktreten und Vordringen ganzer Bedeutungen. Die Gebrauchsfrequenz kann wechseln, Hauptbedeutungen können zu Nebenbedeutungen werden und umgekehrt. Dabei können einzelne Merkmale verblassen oder ganz verschwinden und andere neu hinzukommen. Beim Lesen von Texten mit selten gewordenen Wortbedeutungen sind deshalb semantische Sensibilität und Sprachbewusstheit in den drei Varianten polysemische, morphologische und kollokative Sprachbewusstheit hilfreich. Ihre Entwicklung sollte im Sprachunterricht der Schulen gefördert werden.
Literaturhinweise
Beutin, Wolfgang: Das Weiterleben alter Wortbedeutungen in der neueren deutschen Literatur bis gegen 1800. 2. überarbeitete und erweiterte Auflage, Frankfurt am Main u. a.: Peter Lang 2013.
DUW = Duden. Deutsches Universalwörterbuch. Hg. v. der Dudenredaktion. Mannheim u. a.: Dudenverlag 2001, 4., neu bearbeitete und erweiterte Auflage.
EKG = Evangelisches Kirchengesangbuch. Ausgabe für die Evangelisch-lutherischen Landeskirchen Schleswig-Holstein-Lauenburg, Hamburg, Lübeck und Eutin. Hamburg: Friedrich Wittig 1954, 4. Auflage.
Goetze, Alfred: Frühneuhochdeutsches Glossar. 7. Auflage. Berlin: de Gruyter 1967.
Grimm, Jacob / Grimm, Wilhelm: Deutsches Wörterbuch. 16 Bde. Leipzig: Hirzel (1854–1960).
Lee, David: Cognitive Linguistics. An Introduction. Oxford: Oxford University Press 2001.
DW = Paul, Hermann: Deutsches Wörterbuch. 10., überarbeitete und erweiterte Auflage von Henne, Helmut; Kämper, Heidrun; Objartel, Georg. Tübingen: Niemeyer 2002.
Ulrich, Winfried: Semantische Untersuchungen zum Wortschatz des Kirchenliedes im 16. Jahrhundert (= Germanistische Studien 237). Lübeck, Hamburg: Matthiesen 1969.
Ulrich, Winfried: Die Polysemie von ziehen und schieben. Zwei konverse Wortsterne. „Muttersprache“ 2006, Nr. 116, Heft 4, S. 348–358.
Ulrich, Winfried: Schläfer – semantisches Foregrounding und Backgrounding am Beispiel einer polysemen Verbalableitung. „Colloquia Germanica Stetinensia” 2007, Nr. 15 (= Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecinskiego 441), S. 7–16.
Ulrich, Winfried: „Lass uns einfältig werden!“ (Matthias Claudius) – Sprachwandel und Emotionalisierung im Kirchenlied/Gesangbuch. In: Pohl, Inge / Ehrhardt, Horst (Hg.): Sprache und Emotion in öffentlicher Kommunikation (= Sprache, System und Tätigkeit 64). Frankfurt am Main: Peter Lang 2012, S. 121–142.
Ulrich, Winfried: Schwerenöter und Hagestolz. Wie verstehen wir historisch verdunkelte Wortbildungen? „Der Sprachdienst“ 2013, Nr. 2, S. 49–64.
Ulrich, Winfried: Das „Gelobte Land“: Zur Vernetzung semantischer Archaismen im mentalen Lexikon. „Colloquia Germanica Stetinensia” 2013, Nr. 21 (= Zeszyty Naukowe 745), S. 183–201.
Ulrich, Winfried: Blödes Mädchen, freche Rittersleut und finsteres Elend. Missverständliche Archismen in Uhlands Gedichten. „Wirkendes Wort“ 2015, Nr. 65, 1, S. 117–128.
Ulrich, Winfried: Polysemie als zentraler Gegenstand der Wortschatzarbeit. In: Kilian, Jörg / Eckhoff, Jan (Hg.): Deutscher Wortschatz – beschreiben, lernen, lehren. Beiträge zur Wortschatzarbeit in Wissenschaft, Sprachunterricht, Gesellschaft. Frankfurt am Main: Peter Lang 2015, S. 243–255.
Ulrich, Winfried: Verstehen wir Martin Luther noch? „Wirkendes Wort“ 2016, Nr. 1, S. 7–23.
Wackernagel, Philipp: Das deutsche Kirchenlied. Von der ältesten Zeit bis zu Anfang des 17. Jahrhunderts. 5 Bde. Leipzig: Teubner (1864–1877).
Wiegand, Herbert Ernst: Deutsches Klassikerwörterbuch. Kolloquium vom 15. Bis 17. Dezember 1988. „Zeitschrift für Germanistische Linguistik“ 1989, Nr. 17, S. 229–243.
Downloads
Veröffentlicht
Zitationsvorschlag
Ausgabe
Rubrik
Lizenz
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
