Natürliche und anthropogene Barrieren in der räumlichen Entwicklung einer mittelalterlichen und neuzeitlichen Stadt in Schlesien. Eine kartographische Analyse
DOI:
https://doi.org/10.31261/SPiP.2023.19.12Schlagworte:
Stadtgeschichte, Stadtplanung in Schlesien im MittelalterAbstract
Die offensichtliche Grenze einer mittelalterlichen Stadt war ihre Stadtmauer und bei einer neuzeitlichen Stadt – eine ringsherum verlaufende Bastionsbefestigung. Dabei wirft sich die Frage auf, wodurch der Verlauf dieser Grenze bedingt war. Hier handelt es sich sowohl um natürliche Gegebenheiten (Flusslauf, Lage von Seen und Teichen, Struktur des Geländes) als auch um anthropogene Faktoren, die sich beispielsweise aus dem Vorhandensein von fruchtbarem Ackerland oder Dörfern bzw. bevölkerungsreichen Vorstädten in unmittelbarer Nähe der mittelalterlichen und neuzeitlichen Stadt ergeben. Dieses Phänomen wird manchmal durch neuzeitliche Stadtbeschreibungen (z.B. von Bartłomiej Stein für Breslau, von Friderico Lucae für Wohlau), häufiger jedoch durch historisches Kartenmaterial und gelegentlich durch Ergebnisse archäologischer Forschungen veranschaulicht. Der vermutete Verlauf der Gewässer bietet manchmal, wie in Neumarkt in Schlesien, eine Grundlage für die Rekonstruktion des ursprünglichen funktionalen Aufbaus der Stadt. Nicht weniger erwähnenswert sind die räumlichen Strukturen der Städte, die sich am Verlauf eines Flusses orientieren (Beuthen an der Oder, Crossen an der Oder).
Die Stadtstruktur wurde auch durch ihre Lage in den Vorgebirgsgebieten bestimmt. Es ist leicht zu erkennen, wie dieser Faktor die räumliche Entwicklung von Orten wie Bolkenhain oder Habelschwerdt in der Grafschaft Glatz beeinflusste. Die gebirgige Lage war für Stadtgründer einerseits eine Erschwernis, andererseits eine Möglichkeit, das Stadtbild eindrucksvoller zu gestalten.
Ein gewisses Hemmnis für die Entwicklung der Vororte könnte auch, wie im Falle Breslaus, die intensive Nutzung von Vorstadtdörfern dargestellt haben, insbesondere südlich der Stadtgrenzen. Dies führte dazu, dass sich das Gebiet lange Zeit nicht zu einem Vorort entwickeln konnte. Anders verhielt es sich nördlich des Stadtzentrums, wo bereits zu Beginn des 18. Jahrhunderts ein Straßennetz angelegt wurde.
Noch ein anderes Phänomen lässt sich in Bezug auf die intensiv bewirtschafteten Vororte von Kanth und Hirschberg beobachten. Sie schwächten die Verteidigungsfunktionen der genannten Städte. In Brieg war die Aufrechterhaltung dieser Funktion erst möglich, nachdem die Vorstadtdörfer mehrmals abgerissen worden waren.
Literaturhinweise
Źródła kartograficzne
Bolków fotografia lotnicza z 1930 r., Instytut Herdera w Marburgu, Hansa-Luftbild nr 58415.
Bolków. Mapa topograficzna Urmesstischblatt z 1824 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2694.
Bolków. Plan miasta z ok. 1820 r., Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Kartografia Rejencji Wrocławskiej sygn. 5.4 IV 29.
Bolków. Schematyczny plan miasta W. v. Alkiewicza z 1865 r., fot. P. Poklekowski (przed 1939 r.), Instytut Herdera w Marburgu, Bildarchiv, sygn. 4d 8682.
Brzeg. Fragment sekcyjnej mapy topograficznej Urmesstischblatt z 1824 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729/1-3019.
Bystrzyca Kłodzka. Mapa topograficzna, Urmesstischblatt z 1824 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 3340.
Bystrzyca Kłodzka. Schematyczny plan miasta, Christian Friedrich von Wrede, Krieges- Carte von Schlesien, 1753, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, 8° Kart N 15060/1.
Bytom Odrzański. Schematyczny plan miasta, Christian Friedrich von Wrede, Krieges- Carte von Schlesien, 1753, fragment strony tytułowej tomu 4, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, 2° Kart N 15060/4.
Jelenia Góra. Mapa topograficzna Urmesstischblatt z 1827 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2947, 3009.
Jelenia Góra. Plan miasta, 1787/1788 [duplikat], Oculair Plan von der Situation der Königl-en Immediat Stadt – Hirschberg, Auf Alerhöhsten Befehl einer Königlischen Hohloeblischen Glogauischen Krieges und Domainen Cammer, Aufgenommen und gezeichnet in denen Monathen Dezember und Januarius 1787/8, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, sygn. Kart. Rej. Wrocł. IV/89.
Kąty Wrocławskie. Fragment mapy topograficznej Urmesstischblatt z 1826 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2890.
Kąty Wrocławskie. Schematyczny plan miasta W. v. Alkiewicza z 1865 r., fot. P. Poklekowski (przed 1939 r.), Instytut Herdera w Marburgu, Bildarchiv, sygn. 4d 8685.
Krosno Odrzańskie. Fragment mapy topograficznej, Urmesstischblatt, 1844, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2188.
Legnica, plan miasta, 1757, Plan de la ville et Chateau de Liegnitz comme elle est trouvée lorsque les Austrichiens la renderent par une capitulation honorable aus Pruβiens le 29 Decembre 1757… 1757, Osterreichisches Staatsarchiv, Wien, Kriegsarchiv, sygn.: G I c 329-03.
Milicz. Mapa topograficzna, 1826, Militsch, Band VI Blatt 6, Aufgenomen und gezeichnet im Jahre 1826 vom Lt v. Szymanowitz, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: Kart N 729/2564.
Milicz. Plan miasta, ok. 1800, Plan der Stadt Militsch, nebst der umligenden Gegend, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: Kart X 30 234.
Wołów. Schematyczny plan miasta, Christian Friedrich von Wrede, Krieges- Carte von Schlesien, 1753, fragment strony tytułowej tomu 5, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, 2° Kart N 15060/5.
Wrocław. Plan aksonometryczno-perspektywiczny, 1562, Contrafactur der Stadt Bresslau, Barthel Weiner (ojciec i syn), Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Zbiorów Kartograficznych, sygn. 5855-A.
Wrocław. Plan części Przedmieścia Odrzańskiego w rejonie ulic Pomorskiej i Ptasiej od szpitala Jedenastu Tysięcy Dziewic do Odry z ulicą Pomorską, 1728, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, sygn. Akta Miasta Wrocławia, nr 259 (10798), k. 189.
Wrocław. Plan miasta i okolic ok. 1750 r. w skali ok. 1:40 000, Dział Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Uniwersyteckiej, sygn. 5111 III C.
Wrocław. Pomiarowy plan miasta i okolic, 1717, Geometrischer Grund-Riss und Delineation der Haupt-Statt und Vestung Bresslau in Herzogthum Ober und Nieder Schlesien mit allen seinen Vorstätten und nahe anliegenden Dörffen wurde im Jahre 1717 im Frühjahr mit Boussole, aufgenommen und observiret von Daniel Pezold, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, S Kart X 20644.
Źródła drukowane
Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, hrsg. von Dr. Volkmer und Dr. Hohaus, Erster Band. Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz bis zum Jahre 1400, Habelschwert 1883.
Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens ud seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, hrsg. C. Grünhagen, H. Markgraf, t. 1, Leipzig 1881.
Lucae F., Schlesiens curieuse Denckwürdigkeiten oder vollkommene Chronica von Ober- und Nieder- Schlesien, Franckfurt am Main 1689.
Schlesische Regesten, Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. 18: Regesten zur schlesischen Geschichte 1316–1326, hrsg. C. Grünhagen, K. Wutke, Breslau 1898.
Schlesisches Urkundenbuch, t. 1, hrsg. H. Appelt, Graz–Wien 1971; t. 2–6, hrsg. W. Irgang, Köln–Wien 1977–1998.
Stenus B., Descriptio totus Silesiae et civitatis Regie Wratislaviensis, Breslau 1902 (Scriptores Rerum Silesiacarum, t. 17).
Opracowania
Adamska D., Podwrocławskie wsie, folwarki i majątki o metryce średniowiecznej (ob. W granicach administracyjnych miasta Wrocławia), w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 23–29.
Adamska D., Eysymontt R., Otoczenie wiejskie Wrocławia do XIX wieku, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 30–35.
Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 1: Wrocław, red. M. Młynarska-Kaletynowa, współpraca R. Eysymontt, Wydawnictwo VIA NOVA, Wrocław 2001.
Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 4: Niemcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003.
Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 9: Legnica, red. R. Eysymontt, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009.
Badura J., Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji lewobrzeżnego osadnictwa, w: „Wratislavia Antiqua”, t. 11: Ulice średniowiecznego Wrocławia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Uniwersytet Wrocławski. Instytut Archeologii, Wrocław 2010, s. 15–45.
Bartłomieja Steina renesansowe opisanie Wrocławia. Die Beschreibung der Stadt Breslau der Renaissancezeit durch Bartholomeus Stein, red. R. Żerelik, Arboretum, Wrocław 1995.
Bartnik K., Bystrzyca Kłodzka, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992.
Berduła L., Czajka J., Interwencyjne badania wykopaliskowe przy ulicy Kościuszki w Środzie Śląskiej w roku 1989, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 1992, 33, s. 113–115.
Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, Bd. 1: Fürstenthum Breslau. Kreise Breslau, Neumarkt, Namslau, Breslau 1940.
Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, Bd. 2: Fürstentum Brieg. Kreise Brieg – Ohlau – Strehlen, Breslau 1941.
BRESLAU – WROCŁAW 1668. Eine wieder entdeckte Stadtansicht, komentarz A. Marsch, R. Eysymontt, Verlag Gunter Oettel, Görlitz–Zittau 2005.
Chmal H., Czerwińska I., Czerwiński J., Tkaczyk A., Geologiczno-geomorfologiczna charakterystyka rejonu prac archeologicznych na placu Dominikańskim, „Silesia Antiqua” 1993, 35, s. 382–400.
Czerner O., Rynek Wrocławski, Wrocław 1976.
Dziewulski W., Bystrzyca. Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego, maszynopis, Przedsiębiorstwo Państwowe PKZ, Archiwum Regionalnego Ośrodka Narodowego Instytutu Dziedzictwa we Wrocławiu, Wrocław 1957.
Eysymontt R., City Fortresses in Central Europe – Selected Examples, in: Political Functions of Urban Spaces and Town Types through the Ages, ed. R. Czaja et al., Böhlau Verlag, Cracow–Toruń–Vienna 2019, s. 435–461.
Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Via Nova, Wrocław 2009.
Eysymontt R., Naturalne uwarunkowania rozwoju miasta – wody, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 11–13.
Eysymontt R., Otoczenie wiejskie Wrocławia w okresie późnego średniowiecza i w okresie nowożytnym – wybrane aspekty, w: Z badań nad kulturą społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gedidze, w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów i uczniów, red. J. Kolenda i in., Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza, Wrocław 2013, s. 397–412.
Eysymontt R., The Representation of Selected Silesian Cities in the 15th–17th Centuries, „Zapiski Historyczne” 2018, 83, 4, s. 49–73.
Eysymontt R., Urbanistyka, architektura, sztuka, w: Wołów. Historia miasta, red. E. Czapiewski, R. Nowakowski, Chronicon, Wrocław 2019, s. 237–324.
Garbacz K., Gród i zamek – przyczynek do poznania najstarszych dziejów Krosna Odrzańskiego, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie” 2014, 11, s. 143–154.
Goliński M., Średniowiecze, w: Atlas historyczny miast polskich, red. M. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 2: Środa Śląska, oprac. R. Eysymontt i M. Goliński przy współpracy M. Młynarskiej-Kaletynowej i W. Ziółkowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 7–12.
Grajewski G., Rozwój przestrzenny miasta od początku XIX wieku do roku 1975, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 14:
Jelenia Góra, red. D. Adamska, R. Eysymontt, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 15–17.
Jaworski K., Grody w Sudetach (VIII–X w.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.
Jung W. et al., Die Kunstdenkmäler des Kreises Crossen, Berlin 1921.
Kluge K., Chronik der Stadt Militsch, Militsch 1909.
Köllner J.G., Wolaviographia oder accurate Beschreibung der Stadt Wohlau in Schlesien, Jauer–Budissin 1826–1828.
Kozaczewski T., Środa Śląska, Wrocław 1965.
Kozaczewski T., Z zagadnień urbanistycznych Środy Śląskiej, „Kwartalnik Urbanistyki i Architektury” 1962, 7, 4, s. 331–349.
Leonhard R., Der Stromlauf der mittleren Oder. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der philosophischen Doctorwürde, Breslau 1893.
Łaborewicz I., Rozwój przestrzenny Jeleniej Góry od końca XIII do końca XVIII wieku, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 14: Jelenia Góra, red. D. Adamska, R. Eysymontt, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 9–12.
Młynarska-Kaletynowa M., Od początków do lokacji miasta na prawie niemieckim, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 3–6.
Müller W.H., Die Belagerung Briegs im Jahre 1741. Aus dem Tagebuche eines Augenzeugen…, Brieg 1841.
Münch H., Początki średniowiecznego układu miejskiego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1960, 5, 3, s. 357–375.
Muszyński J., Krosno Odrzańskie, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i Dolną Wartą, województwo zielonogórskie, red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki, t. 2, Zielona Góra 1970, s. 249–284.
Muszyński J., Krosno Odrzańskie. Przeszłość i teraźniejszość, Warszawa–Poznań 1972.
Nowakowa J., Rozmieszczenie komór celnych i dróg handlowych na Śląsku do końca XIV wieku, Wrocław 1951.
Podruczny G., Twierdza Brzeg w okresie fryderycjańskim, w: Wokół bitwy pod Małujowicami. Studia z dziejów XVIII-wiecznego Brzegu i Ziemi Brzeskiej, red. G. Podruczny, A. Peszko, Gmina Brzeg, Brzeg 2017, s. 21–50.
Pudełko J., W sprawie Środy Śląskiej. Uwagi na marginesie pracy T. Kozaczewskiego, „Kwartalnik Urbanistyki i Architektury” 1963, 8, 3–4, s. 263–271.
Quod cuitatem nostram Habelswerde muro circumdedit. Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, hrsg. von Dr. Volkmer und Dr. Hohaus, Erster Band. Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz bis zum Jahre 1400, Habelschwert 1883.
Rozpędowski J., Wrocław pierwszej lokacji, w: Architektura Wrocławia, t. 2: Urbanistyka do roku 1945, red. J. Rozpędowski, Oficyna Wydawnicza PW, Wrocław 1995, s. 41–51.
Ruchniewicz M., Rosik S., Wiszewski P., Bystrzyca Kłodzka. Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wieków, Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Urząd Miasta i Gminy w Bystrzycy Kłodzkiej, Wrocław–Bystrzyca 2007.
Schölzel J., Od grodu do miasta, w: Niemcza. Wielka historia małego miasta, red. M. Młynarska-Kaletynowa, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2002, s. 43–54.
Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice, oprac. J. Pokora, M. Zlat, wstępna inwentaryzacja A. Chrzanowska, M. Stażewska, A. Ziomecka, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1991 (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria nowa, Województwo Wrocławskie, t. 4, z. 2).
Stein R., Die Siedlunggeschichte Breslaus bis 1263 vom Stadtplan beurteiulet, „Beiträge zur Geschichte der Stadt Breslau“ 1935, 1, s. 51–83.
Tuchołka B., Bytom, Bytom Odrzański, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i Dolną Wartą, województwo zielonogórskie, red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki, t. 2, Zielona Góra 1970, s. 125–134.
Volkmer Dr.F., Geschichte der Stadt Habelschwerdt, Habelschwerdt 1897.
Zimmermann F.A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 7, Brieg 1787.
Downloads
Veröffentlicht
Zitationsvorschlag
Ausgabe
Rubrik
Lizenz
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
