Natural and Anthropogenic Barriers in the Spatial Development of Medieval and Modern Cities in Silesia. A Cartographic Analysis
DOI:
https://doi.org/10.31261/SPiP.2023.19.12Keywords:
history of cities, urban planning of Silesia in the Middle AgesAbstract
City walls were the obvious border of the medieval city, a function that in the modern city is fulfilled by a belt of bastion fortifications. It is necessary to consider the conditions that determined the line of this border. These are both natural (the course of rivers, the location of lakes and ponds, the lay of the land) and anthropogenic, the latter resulting, for example, from the city’s location in the immediate vicinity of a medieval and early modern center of fertile agricultural areas and villages or populous suburbs surrounding the city walls with a tight loop. A good illustration of this phenomenon is given in some modern descriptions of cities (Bartłomiej Stein’s for Wrocław, Friderico Lucae’s for Wołów), but more common are historical cartographic materials and occasionally also the results of archaeological research. The conjectural course of the waters, as in Środa Śląska, sometimes provides the basis for a reconstruction of the original functional layout of the city. More obvious, although worth noting, are the spatial systems of cities conditioned by the course of the river (Bytom Odrzański, Krosno Odrzańskie).
The spatial layout of cities was also conditioned by their location in foothill areas. It is easy to see how this factor influenced the development of Bolków and Bystrzyca Kłodzka, located in the Kłodzko region. The mountainous location was, on the one hand, a complication for the founders of cities, while on the other – a chance for a more effective sculpting of the city’s position.
As the case in Wrocław shows, the development of suburbs could have been hampered by intensive use of suburban villages, especially those located south of the city. This for a long time prevented the area from being transformed into suburbs. It was different north of the center, where the street network began to be organized at the beginning of the eighteenth century.
The last phenomenon discussed in the article is the extremely intensive development of the suburbs of Kąty Wrocławskie and Jelenia Góra, which weakened the defensive functions of these cities. In Brzeg, this function was sustained thanks to a series of demolitions of the suburban villages.
References
Źródła kartograficzne
Bolków fotografia lotnicza z 1930 r., Instytut Herdera w Marburgu, Hansa-Luftbild nr 58415.
Bolków. Mapa topograficzna Urmesstischblatt z 1824 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2694.
Bolków. Plan miasta z ok. 1820 r., Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Kartografia Rejencji Wrocławskiej sygn. 5.4 IV 29.
Bolków. Schematyczny plan miasta W. v. Alkiewicza z 1865 r., fot. P. Poklekowski (przed 1939 r.), Instytut Herdera w Marburgu, Bildarchiv, sygn. 4d 8682.
Brzeg. Fragment sekcyjnej mapy topograficznej Urmesstischblatt z 1824 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729/1-3019.
Bystrzyca Kłodzka. Mapa topograficzna, Urmesstischblatt z 1824 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 3340.
Bystrzyca Kłodzka. Schematyczny plan miasta, Christian Friedrich von Wrede, Krieges- Carte von Schlesien, 1753, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, 8° Kart N 15060/1.
Bytom Odrzański. Schematyczny plan miasta, Christian Friedrich von Wrede, Krieges- Carte von Schlesien, 1753, fragment strony tytułowej tomu 4, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, 2° Kart N 15060/4.
Jelenia Góra. Mapa topograficzna Urmesstischblatt z 1827 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2947, 3009.
Jelenia Góra. Plan miasta, 1787/1788 [duplikat], Oculair Plan von der Situation der Königl-en Immediat Stadt – Hirschberg, Auf Alerhöhsten Befehl einer Königlischen Hohloeblischen Glogauischen Krieges und Domainen Cammer, Aufgenommen und gezeichnet in denen Monathen Dezember und Januarius 1787/8, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, sygn. Kart. Rej. Wrocł. IV/89.
Kąty Wrocławskie. Fragment mapy topograficznej Urmesstischblatt z 1826 r., Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2890.
Kąty Wrocławskie. Schematyczny plan miasta W. v. Alkiewicza z 1865 r., fot. P. Poklekowski (przed 1939 r.), Instytut Herdera w Marburgu, Bildarchiv, sygn. 4d 8685.
Krosno Odrzańskie. Fragment mapy topograficznej, Urmesstischblatt, 1844, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: N 729, Blatt 2188.
Legnica, plan miasta, 1757, Plan de la ville et Chateau de Liegnitz comme elle est trouvée lorsque les Austrichiens la renderent par une capitulation honorable aus Pruβiens le 29 Decembre 1757… 1757, Osterreichisches Staatsarchiv, Wien, Kriegsarchiv, sygn.: G I c 329-03.
Milicz. Mapa topograficzna, 1826, Militsch, Band VI Blatt 6, Aufgenomen und gezeichnet im Jahre 1826 vom Lt v. Szymanowitz, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: Kart N 729/2564.
Milicz. Plan miasta, ok. 1800, Plan der Stadt Militsch, nebst der umligenden Gegend, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: Kart X 30 234.
Wołów. Schematyczny plan miasta, Christian Friedrich von Wrede, Krieges- Carte von Schlesien, 1753, fragment strony tytułowej tomu 5, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, 2° Kart N 15060/5.
Wrocław. Plan aksonometryczno-perspektywiczny, 1562, Contrafactur der Stadt Bresslau, Barthel Weiner (ojciec i syn), Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Zbiorów Kartograficznych, sygn. 5855-A.
Wrocław. Plan części Przedmieścia Odrzańskiego w rejonie ulic Pomorskiej i Ptasiej od szpitala Jedenastu Tysięcy Dziewic do Odry z ulicą Pomorską, 1728, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, sygn. Akta Miasta Wrocławia, nr 259 (10798), k. 189.
Wrocław. Plan miasta i okolic ok. 1750 r. w skali ok. 1:40 000, Dział Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Uniwersyteckiej, sygn. 5111 III C.
Wrocław. Pomiarowy plan miasta i okolic, 1717, Geometrischer Grund-Riss und Delineation der Haupt-Statt und Vestung Bresslau in Herzogthum Ober und Nieder Schlesien mit allen seinen Vorstätten und nahe anliegenden Dörffen wurde im Jahre 1717 im Frühjahr mit Boussole, aufgenommen und observiret von Daniel Pezold, Staatsbibliothek zu Berlin, Kartenabteilung, sygn.: 1, S Kart X 20644.
Źródła drukowane
Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, hrsg. von Dr. Volkmer und Dr. Hohaus, Erster Band. Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz bis zum Jahre 1400, Habelschwert 1883.
Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens ud seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, hrsg. C. Grünhagen, H. Markgraf, t. 1, Leipzig 1881.
Lucae F., Schlesiens curieuse Denckwürdigkeiten oder vollkommene Chronica von Ober- und Nieder- Schlesien, Franckfurt am Main 1689.
Schlesische Regesten, Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. 18: Regesten zur schlesischen Geschichte 1316–1326, hrsg. C. Grünhagen, K. Wutke, Breslau 1898.
Schlesisches Urkundenbuch, t. 1, hrsg. H. Appelt, Graz–Wien 1971; t. 2–6, hrsg. W. Irgang, Köln–Wien 1977–1998.
Stenus B., Descriptio totus Silesiae et civitatis Regie Wratislaviensis, Breslau 1902 (Scriptores Rerum Silesiacarum, t. 17).
Opracowania
Adamska D., Podwrocławskie wsie, folwarki i majątki o metryce średniowiecznej (ob. W granicach administracyjnych miasta Wrocławia), w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 23–29.
Adamska D., Eysymontt R., Otoczenie wiejskie Wrocławia do XIX wieku, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 30–35.
Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 1: Wrocław, red. M. Młynarska-Kaletynowa, współpraca R. Eysymontt, Wydawnictwo VIA NOVA, Wrocław 2001.
Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 4: Niemcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003.
Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 9: Legnica, red. R. Eysymontt, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009.
Badura J., Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji lewobrzeżnego osadnictwa, w: „Wratislavia Antiqua”, t. 11: Ulice średniowiecznego Wrocławia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Uniwersytet Wrocławski. Instytut Archeologii, Wrocław 2010, s. 15–45.
Bartłomieja Steina renesansowe opisanie Wrocławia. Die Beschreibung der Stadt Breslau der Renaissancezeit durch Bartholomeus Stein, red. R. Żerelik, Arboretum, Wrocław 1995.
Bartnik K., Bystrzyca Kłodzka, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992.
Berduła L., Czajka J., Interwencyjne badania wykopaliskowe przy ulicy Kościuszki w Środzie Śląskiej w roku 1989, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 1992, 33, s. 113–115.
Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, Bd. 1: Fürstenthum Breslau. Kreise Breslau, Neumarkt, Namslau, Breslau 1940.
Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, Bd. 2: Fürstentum Brieg. Kreise Brieg – Ohlau – Strehlen, Breslau 1941.
BRESLAU – WROCŁAW 1668. Eine wieder entdeckte Stadtansicht, komentarz A. Marsch, R. Eysymontt, Verlag Gunter Oettel, Görlitz–Zittau 2005.
Chmal H., Czerwińska I., Czerwiński J., Tkaczyk A., Geologiczno-geomorfologiczna charakterystyka rejonu prac archeologicznych na placu Dominikańskim, „Silesia Antiqua” 1993, 35, s. 382–400.
Czerner O., Rynek Wrocławski, Wrocław 1976.
Dziewulski W., Bystrzyca. Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego, maszynopis, Przedsiębiorstwo Państwowe PKZ, Archiwum Regionalnego Ośrodka Narodowego Instytutu Dziedzictwa we Wrocławiu, Wrocław 1957.
Eysymontt R., City Fortresses in Central Europe – Selected Examples, in: Political Functions of Urban Spaces and Town Types through the Ages, ed. R. Czaja et al., Böhlau Verlag, Cracow–Toruń–Vienna 2019, s. 435–461.
Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Via Nova, Wrocław 2009.
Eysymontt R., Naturalne uwarunkowania rozwoju miasta – wody, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 11–13.
Eysymontt R., Otoczenie wiejskie Wrocławia w okresie późnego średniowiecza i w okresie nowożytnym – wybrane aspekty, w: Z badań nad kulturą społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gedidze, w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów i uczniów, red. J. Kolenda i in., Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza, Wrocław 2013, s. 397–412.
Eysymontt R., The Representation of Selected Silesian Cities in the 15th–17th Centuries, „Zapiski Historyczne” 2018, 83, 4, s. 49–73.
Eysymontt R., Urbanistyka, architektura, sztuka, w: Wołów. Historia miasta, red. E. Czapiewski, R. Nowakowski, Chronicon, Wrocław 2019, s. 237–324.
Garbacz K., Gród i zamek – przyczynek do poznania najstarszych dziejów Krosna Odrzańskiego, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie” 2014, 11, s. 143–154.
Goliński M., Średniowiecze, w: Atlas historyczny miast polskich, red. M. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 2: Środa Śląska, oprac. R. Eysymontt i M. Goliński przy współpracy M. Młynarskiej-Kaletynowej i W. Ziółkowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 7–12.
Grajewski G., Rozwój przestrzenny miasta od początku XIX wieku do roku 1975, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 14:
Jelenia Góra, red. D. Adamska, R. Eysymontt, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 15–17.
Jaworski K., Grody w Sudetach (VIII–X w.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.
Jung W. et al., Die Kunstdenkmäler des Kreises Crossen, Berlin 1921.
Kluge K., Chronik der Stadt Militsch, Militsch 1909.
Köllner J.G., Wolaviographia oder accurate Beschreibung der Stadt Wohlau in Schlesien, Jauer–Budissin 1826–1828.
Kozaczewski T., Środa Śląska, Wrocław 1965.
Kozaczewski T., Z zagadnień urbanistycznych Środy Śląskiej, „Kwartalnik Urbanistyki i Architektury” 1962, 7, 4, s. 331–349.
Leonhard R., Der Stromlauf der mittleren Oder. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der philosophischen Doctorwürde, Breslau 1893.
Łaborewicz I., Rozwój przestrzenny Jeleniej Góry od końca XIII do końca XVIII wieku, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 14: Jelenia Góra, red. D. Adamska, R. Eysymontt, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 9–12.
Młynarska-Kaletynowa M., Od początków do lokacji miasta na prawie niemieckim, w: Atlas historyczny miast polskich, red. R. Czaja, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 13: Wrocław, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2017, s. 3–6.
Müller W.H., Die Belagerung Briegs im Jahre 1741. Aus dem Tagebuche eines Augenzeugen…, Brieg 1841.
Münch H., Początki średniowiecznego układu miejskiego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1960, 5, 3, s. 357–375.
Muszyński J., Krosno Odrzańskie, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i Dolną Wartą, województwo zielonogórskie, red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki, t. 2, Zielona Góra 1970, s. 249–284.
Muszyński J., Krosno Odrzańskie. Przeszłość i teraźniejszość, Warszawa–Poznań 1972.
Nowakowa J., Rozmieszczenie komór celnych i dróg handlowych na Śląsku do końca XIV wieku, Wrocław 1951.
Podruczny G., Twierdza Brzeg w okresie fryderycjańskim, w: Wokół bitwy pod Małujowicami. Studia z dziejów XVIII-wiecznego Brzegu i Ziemi Brzeskiej, red. G. Podruczny, A. Peszko, Gmina Brzeg, Brzeg 2017, s. 21–50.
Pudełko J., W sprawie Środy Śląskiej. Uwagi na marginesie pracy T. Kozaczewskiego, „Kwartalnik Urbanistyki i Architektury” 1963, 8, 3–4, s. 263–271.
Quod cuitatem nostram Habelswerde muro circumdedit. Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, hrsg. von Dr. Volkmer und Dr. Hohaus, Erster Band. Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz bis zum Jahre 1400, Habelschwert 1883.
Rozpędowski J., Wrocław pierwszej lokacji, w: Architektura Wrocławia, t. 2: Urbanistyka do roku 1945, red. J. Rozpędowski, Oficyna Wydawnicza PW, Wrocław 1995, s. 41–51.
Ruchniewicz M., Rosik S., Wiszewski P., Bystrzyca Kłodzka. Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wieków, Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Urząd Miasta i Gminy w Bystrzycy Kłodzkiej, Wrocław–Bystrzyca 2007.
Schölzel J., Od grodu do miasta, w: Niemcza. Wielka historia małego miasta, red. M. Młynarska-Kaletynowa, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2002, s. 43–54.
Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice, oprac. J. Pokora, M. Zlat, wstępna inwentaryzacja A. Chrzanowska, M. Stażewska, A. Ziomecka, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1991 (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria nowa, Województwo Wrocławskie, t. 4, z. 2).
Stein R., Die Siedlunggeschichte Breslaus bis 1263 vom Stadtplan beurteiulet, „Beiträge zur Geschichte der Stadt Breslau“ 1935, 1, s. 51–83.
Tuchołka B., Bytom, Bytom Odrzański, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i Dolną Wartą, województwo zielonogórskie, red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki, t. 2, Zielona Góra 1970, s. 125–134.
Volkmer Dr.F., Geschichte der Stadt Habelschwerdt, Habelschwerdt 1897.
Zimmermann F.A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 7, Brieg 1787.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
The Copyright Owners of the submitted texts grant the Reader the right to use the pdf documents under the provisions of the Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA). The user can copy and redistribute the material in any medium or format and remix, transform, and build upon the material for any purpose.
1. License
The University of Silesia Press provides immediate open access to journal’s content under the Creative Commons BY-SA 4.0 license (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Authors who publish with this journal retain all copyrights and agree to the terms of the above-mentioned CC BY-SA 4.0 license.
2. Author’s Warranties
The author warrants that the article is original, written by stated author/s, has not been published before, contains no unlawful statements, does not infringe the rights of others, is subject to copyright that is vested exclusively in the author and free of any third party rights, and that any necessary written permissions to quote from other sources have been obtained by the author/s.
If the article contains illustrative material (drawings, photos, graphs, maps), the author declares that the said works are of his authorship, they do not infringe the rights of the third party (including personal rights, i.a. the authorization to reproduce physical likeness) and the author holds exclusive proprietary copyrights. The author publishes the above works as part of the article under the licence "Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International".
ATTENTION! When the legal situation of the illustrative material has not been determined and the necessary consent has not been granted by the proprietary copyrights holders, the submitted material will not be accepted for editorial process. At the same time the author takes full responsibility for providing false data (this also regards covering the costs incurred by the University of Silesia Press and financial claims of the third party).
3. User Rights
Under the CC BY-SA 4.0 license, the users are free to share (copy, distribute and transmit the contribution) and adapt (remix, transform, and build upon the material) the article for any purpose, provided they attribute the contribution in the manner specified by the author or licensor.
4. Co-Authorship
If the article was prepared jointly with other authors, the signatory of this form warrants that he/she has been authorized by all co-authors to sign this agreement on their behalf, and agrees to inform his/her co-authors of the terms of this agreement.
I hereby declare that in the event of withdrawal of the text from the publishing process or submitting it to another publisher without agreement from the editorial office, I agree to cover all costs incurred by the University of Silesia in connection with my application.
